در میان کتابهای مرحوم استاد جلال الدین همایی که به کتابخانه ملی منتقل شده، نسخه با ارزشی به عنوان «سفینه ادبی ـ تاریخی» هست که مشتمل بر رسائل و نوشته های مختلف بوده مطالب آن غالبا طی قرن نهم تا دهم درآن نوشته شده است.

مرحوم همایی، که علی الرسم توضیحات بسیار خوبی در ابتدای نسخه های متعلق به خود می نوشته (و ای کاش همه آنها یکجا جمع و کتاب شود) در باره این سفینه ادبی و تاریخی توضیحات مفصلی در ابتدای نسخه نوشته که بدین شرح است:

این سفینه یادگار حدود یکصد و پنجاه سال تاریخ ایران است. از نظر ادبیات و اواضع اجتماعی که از روی ان استفاده می شود.

تاریخ اصل سفینه از اواخر قرن 9 هجری تا اواخر این قرن در حدود این تواریخ 822 ـ 899 و بعد از آن 899 ـ 940. دنباله آن هم تواریخ و یادداشتها دارد تا زمان تسلط صادقخان زند بر یزد سنه 1164. مدتی مالک این سفینه قاضی محمد شریفی بوده که در نسف سمت قضاء داشته است. یادداشتهای خط و امضای او کاملا معلوم و ممتاز است. یک جا احادیث نوشته و در آخر امضاء نوشته است: این احادیث را در قبة الاسلام بلخ به تاریخ 936 نوشته شده. حرره العبد محمد الشریفی القاضی بولایت نسف و نواحیها). یک جا رباعی فارسی نوشته است: للامام الهمام نجم الدین عمر النسفی رحمه الله:

دانی ره دین چیست؟ نکویی داری - با خلق نکو زیستن و کم آزاری - خواهی که بحق رسی بیاموز از من - کم خوردن و کم خفتن و شب بیداری. به هر حال خط و امضای جناب قاضی که بعضی صفحات را توشیح فرموده اند مغتنم است (العبد الاحقر جلال الدین همایی).

همایی در صفحه بعد به عربی نوشته است:

بسم الله الرحمن الرحیم. رب انعمتَ فَزد

الحمد لله الذی منّ علیّ بتملک هذه السفینة المشحونة بما لایحصی من فوائد جمّة ادبیّة تاریخیّة هی لعمری کاللآلی المکنونة و الدرر المخزونة فیها لاتوجد فی غیرها من الرسائل و المنشآت و الحکام و المناشیر و الامثلة و توقیعات القضاة و الائمة و سجلات القضاء و المحاضر و الاسناد الشرعیة و السلطانیات و الاخوانیات المتعلقة بالقرن التاسع و العاشر من الهجرة النبویة علی هاجرها السلام و التحیة. و اشتریتُها من الحاج شیخ احمد البنان الاصفهانی بخمس مأة تومان، فوصلت النوبة الی العبد الاحقر جلال الدین الهمایی الشیرازی الاصفهانی عامله الله بلطفه و رحمته فی رسلخ ربیع الثانی سنة ثمان و ستین و ثلاثمائة و الف [1368] من الهجرة بالسنین الهلالیة الموافقة لعاشر اسفند ماه 1327 بالشمیسیة الهجریة (جلال الدین همایی).

فواید ادبی و تاریخی که در این سفینه درج شده از حد شماره و احصاء خارج است و باید فهرتس کاملی با شماره صفحات برای آن ترتیب داد. عجالتا برای این که نوع مطالب مندرجاتش معلوم باشد قسمتی را بر سبیل فهرست می نویسم.

1 . اکثر نوشته های این سفینه خطّاً و انشاءً متعلق است بقرن نهم و دهم 9 ـ 10 هجری. و تواریخ مصرحه از این قبیل است: یکشنبه سی ام رمضان 822 ـ 829 ـ 840، سنه 863 ـ 869، شانزدهم شوال 876 ـ 896 ـ 897 ـ 906 ـ 938.

2 . و علی هذا القیاس سجمع مهرها که در بعضی صفحاتش زده شده بدین قرار است (الداعی بالخیر لقضاء الماضی محمد بن درویش محمد القاضی) (الداعی باخلیر لقضاء الماضی 926 محمد بن میردرویش القاضی) (المقوی لمذهب الحنفی الفقیر الحقیر محمد الشریفی النسفی) (المقوی لمذهب بیضاء‌الماضی الحنفی محمد بن میردرویش القاضی الشریفی) و این شخص قاضی نسف و مالک نسخه بوده و بخط خود یادگارها در این گذارده است).

3. پشت چهل کلمه جامی نوشته است (هذه مجموعة‌یمسی بخلاصة الحیوة عدد اوراقه 263) و چون در قدیم برای جنگها و سفاین نام می گذارده اند چنین می آید که تمام یا قسمتی از این مجموعه «خلاصة الحیوة» نام داشته و ممکن است قسمتی از اوراق و صفحاتش پیش و پس افتاده باشد.

4. در این سفینه سه نوع مطالب است: یکی رساله های منفرده از قبیله رساله غزالی در رد نصاری، و دیگر منشآت و احکام و سلطانیات و اخوانیات، سدیگر متفرقات نظم و نثر و یادداشتهای تاریخی و غیره. نمونه بعضی از هر سه نوع به این قرار است:

از نوع اول:

1. رساله الاعراب عن قواعد الاعراب ابن هشام الانصاری

2. رساله امام محمد غزالی در رد نصاری

3. خطبه توحیدیه امام محمد غزالی

4. رساله در رد نصاری از تقی الدین ابوالبقاء صالح بن حسین مولف کتاب «تخجیل من حرّف الانجیل» بخط احمد بن محمد بن محمد بن احمد مبصری روز یکشنبه 30 رمضان سنه 896 هشتد و نود و شش هجری

5. رساله دیگر در رد نصاری هم از تقی الدین ابوالبقاء مؤلف تخجیل

6. چهل کلمه جامی ترجمه چهل حدیث از کلمات قصار بنظم فارسی

از نوع دوم

7. منشآت جامی.

8. منشآت ملاحسین واعظ کاشفی

9. رساله خمریه و منشآت دیگر جلال الدین فردیدون عکاشه

10. احکام و مناشیر و امثله از سلاطین تیموری و آق قویونلو و قراقویونلو

11. مکاتب سلاطین بیکدیگر از قبیل حسن بیک ترکمان و سلطان حسین بایقرا

12. سجلات قضات و خلاصه احکام قضایی قرن 9 ـ 10

13. فرمان قضاء و تدریس و ترخانی و قصه خوانی و حکومت و غیره

14. فتحنامه از قبیل فتحنامه سلطان حسین بایقرات بهرات

15. وقف نامه ها از قبیل وقف نامه آغا بیکی آغا دختر امیر علیشیر نوایی و وقف نامه مدرسه امیر ... سهیل و امثال ذلک

از نوع سوم

16. اشعار برگزیده از خیام و سعدی و عطار و غیره

17. موالید و وفیات

18. یادداشتهای تاریخی

19. فرهنگ لغات پهلوی

20. ادعیه و اوراد و متفرقات حدیث و امثال ذلک

21. خطب جمعه و نکاح که با سجعهای مختلف از الف تا یاء انشاء شده و نمونه های عالی منشآت عربی آن عهد است

22. مسائل فقیه که به طریق سوال و جواب نوشته شده است.

توضیحات قاضی محمد شریفی قاضی نسف مالک این نسخه بوده و خطوطش کاملا ممتاز و تاریخ خطوط او 934 ـ 936 و حدود آن است.

(کسانی که بعد از من مالک این سفینه می شوند بدانند که گوهری بی همتاست و در نظر من از قطعه الماس هزار قیراطی نایاب تر و پربهاتر است و الله الموفق. عصر دو شنبه دهم اسفند 1327 سلخ ربیع الثانی 1368 قمری هجری (جلال الدین همایی غفر له)

[پایان یادداشت های مرحوم همایی)

اما یک نکته تاریخی مهم:

پس از نخستین رساله این سفینه که از ابن هشام انصاری است، یادداشتی روی صفحه ای آمده است که مربوط به سال 914 و زمانی است که شاه اسماعیل بغداد را گرفته است.

کاتب آن، نوشته است که وی این یادداشت را به خط خود روز چهارشنبه 21 ذی حجه (914) و زمانی که در موصل بوده، نوشته است، شهری قحطی زده. و این وقت، در سالی است که شاه اسماعیل به بغداد حمله کرده، آن را تصرف کرده و امیر آن باریک بیک پرناک گریخته به روم (عثمانی) گریخته است. وی می افزاید که پدرش نویسنده قاضی شهر بوده، اما آنها همراه امیر نرفته، (گویا راه دیگری را در پیش گرفته اند که) سربازان شاه اسماعیل به آنان رسیده و و به ایشان اهانت کرده اند. آنگاه به غریبانه، در حالی که وطن را ترک کرده اند به موصل آمده و به انتظار آینده نشسته اند که چه پیش خواهد آمد. وی می نویسد که بغداد در بهترین شرایط از عیش و زندگی بوده، اما در این حمله همه چیز را از دست داده است.

این یادداشت به دلیل این که یک خبر نزدیک از سقوط بغداد به دست شاه اسماعیل است، بسیار جالب توجه است.

مهری زیر آن نوشته است بدین ترتیب:‌ المسدد الموفق محمد علی بن عبدالجواد .

(عین متن را در اینجا می آورم. شاید برخی از کلمات را نتوانسته باشم بخوانم. اگر دوستی خواند، لطفا کامنت بگذارد)

عین عبارت چنین است:

هذا خط یدی فی سنة اربعة عشر و تسعمایة، کتبتُه فی یوم الاربعاء

احد [و]‌عشرین شهر ذی الحجة‌ الحرام بالموصل، و هی یومئذ

خراب مقحطة فی سنة التی جاء الشاه اسمعیل الی بغداد،

و امیرها یومئذ باریک بیک ابن شاه علی بیک البرناک، و کان

بغداد فی نهایة الکمال و اهلها فی ارغد العیش و اطیب نعمة

حتی فطن الدهر بهم، و حال علیهم الشاه اسمعیل الماضی ذکره

فأتی علیهم و انهزم امیرها الی نحو الروم و کان والدی

مشرف القضاة بدارالسلام تعداد من قبله

فلما انهزم الامیر، ما تبعناه حتی ادرکونا القوم، و اهانونا، فتعریت حین ئذ

عن وطنی و الفی، فلحقت بارض الموصل و کتبت کتابی

هذا، و انا قد اعترینی الهموم و غلبت علی الغموم معبرا [؟] بما

صار لنا من الفراق و مفتلا بما کنا فیه من نعیم العیش

لانظر ما یکون الحال فی المستقبل و الحمد لله و حده.