به گزارش خبرنگار مهر، محمد امین قانعی راد در نشست «امکان یا امتناع تفکر جامعه شناختی در ایران» که دیروز عصر به همت انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد، گفت: وقتی ما صحبت از این می کنیم که تفکر جامعه شناسی در ایران ممتنع یا ممکن است منظورمان در کجاست؟ آیا بحث در تفکر جامعه است یا بحث در تفکر جامعه شناسی در دانشگاه است؟ گاهی اوقات ممکن است که بگویید که ما در دانشگاه هم فاقد تفکر جامعه شناختی هستیم. ممکن است که بگویید آنچه به عنوان سبک دانش جامعه شناسی در جهان وجود دارد در اینجا وجود ندارد، یعنی آن چیزی که الان در دانشگاه به عنوان جامعه شناسی تدریس می‌شود، تفکر جامعه شناختی نیست. برخی ها شاید از این بُعد به قضیه نگاه کنند و بگویند که تفکر جامعه شناسی در ایران اصلا مطرح نشده است، هرچند ممکن است مطالعات، پژوهش ها و کتاب هایی هم نوشته شده باشد. اما اینها مبتنی بر تفکر جامعه شناسی نیست.
قانعی راد افزود: یک وجه بحث هم این است که تفکر جامعه شناختی در جامعه ایران آیا ممکن است؟ یعنی اینکه تک تک آحاد جامعه تفکر جامعه شناختی داشته باشند. که من ابتدا به این قسمت از بحث می پردازم. من به سنتی که درباره ارزیابی تفکر اجتماعی وجود داشت برمی گردم. ما می بینیم که سی رایت میلز در کتاب بینش جامعه شناسی در واقع گسترش بینش جامعه شناسی را به عنوان شاخص فرهنگی عصر چهارم می نامد. یعنی عصر اول باستان، عصر دوم میانه و عصر سوم مدرن است و به تعبیری ما وارد عصر چهارم که عصر پسامدرن است شده ایم.
وی افزود: او معتقد است که شاخص فرهنگی عصر پست مدرن همین بینش جامعه شناسی است. در مقابل شاخص فرهنگی عصر سوم که عصر مدرن است فیزیکالیسم است. یعنی دانش فیزیک دانشی است که در دوره مدرن ذهنیت مدرن پیرامون خودش را شکل می دهد.
وی گفت: شما سراغ هر کسی حتی جامعه شناس هم می روید فیزیکی فکر می کند. همانطور که مفهوم فیزیک اجتماعی در این دوره مطرح می‌شود. نگاه مهندسی اجتماعی را در این دوره داریم که به نحوی مبتنی بر فیزیکالیسم است. اما در دوره جدید شاخص فرهنگی تبیین جامعه شناسی است. آدمها در این عصر همه بر مبنای یک نوع بینش جامعه شناسی فکر می کنند و مختص جامعه شناسان نیست، بلکه شاخص فرهنگی عصر است. یعنی یک پدیده فرهنگی رایج و گسترده است که در جامعه وجود دارد که این را نزد همه افراد جامعه می بینید و تفکر جامعه شناختی در نزد همه وجود دارد.
قانعی راد تصریح کرد: البته اگر به ایران خودمان نگاه کنیم ما هنوز در عصر فیزیکالیسم به سر می بریم. یعنی الان برنامه ریزان توسعه ما یک نگاه فیزیکی به مسائلی مانند شهر و ... دارند. سیاستمداران ما هم بیشتر یک نگاه مهندسی اجتماعی یا فیزیکی را دنبال می کنند. ولی به هرحال امکان این وجود دارد که جامعه در کل به شیوه سوسیولوژیک بیاندیشد. از نظر سی رایت میلز اگر کسی در عصر چهارم به شیوه جامعه شناسی نیاندیشد، اساسا در کارش موفق نخواهد بود. مثلا یک هنرمند اگر بینش جامعه شناسی نداشته باشد، نمی تواند فیلم های خوبی بسازد.
وی گفت: بنابراین شما به تدریج می بینید که بینش جامعه شناسی، خودش را نشان می دهد و آن بینش فیزیکی عقب می رود. اما در جامعه ما هم بحث این است که یک شکل مغلوب و مغلوطی از بینش جامعه شناسی در بین عموم مردم وجود دارد که به آن بینش جامعه شناسی ارتباط دارد، اما بینش قبلی در ایران چه بوده است؟ آیا عموم مردم در ایران فیزیکی فکر می کردند؟ یعنی ما از فیزیکالیسم داریم به بینش جامعه شناسی منتقل می شویم؟
قانعی راد گفت: نه، مردم ایران نگاه فرهنگی شان یک نگاه تقدیرگرایانه بوده است. یعنی هر وضعیتی که در جامعه ایجاد می شده خواست خدا بوده و آن چیزی است که باید باشد و طبیعی است. در صورتی که الان به این صورت نیست. یعنی ذهنیت ایرانی از یک موقعیت تقدیرگرایانه به یک ورژن جامعه شناختی گذار پیدا می کند. در بسیاری از کشورهای دیگر هم این نوع گذار را ما شاهد بودیم.
عضو انجمن جامعه شناسی ایران با بیان اینکه این گذار به یکباره صورت نمی گیرد، به برخی از ویژگی های آن اشاره کرد و گفت: مردم در این دوران بیشتر روی عوامل اجتماعی دست می گذارند اما نوع تبیین شان از ویژگی های علمی برخوردار نیست و بیشتر در پی افشاگری درباره قدرت هستند در صورتی که در یک دوره ای در پی ستایش قدرت بودند. مثلا اگر شما به تک تک روستاها بروید می بینید، نگاه افراد نسبت به قدرت کاملا یک نگاه سکولار است، کاملا یک نگاه این دنیایی است، اما علمی نیست. بیشتر می خواهند قدرت را افشار یا به تعبیری رسوا کنند، در حالی که ذهن مدرن بیش از آنکه به دنبال افشار و رسوا کردن قدرت باشد، به دنبال رام کردن و مشارکت در قدرت است.
وی یادآور شد: به این معنا در جامعه ما تحولی به سمت و سوی تفکر جامعه شناختی پیدا شده و ریشه آن به طور خاص در انقلاب مشروطه است. ما در اینجا به این می رسیم که تفکر جامعه شناسی یک تحول اجتماعی می خواهد و چیزی نیست که به یکباره بوجود بیاید، بلکه باید از جامعه بجوشد. بستر اجتماعی باید اجازه شکل گرفتن تفکر اجتماعی را بدهد، یکی از آن بسترهای اجتماعی که در ایران اجازه داده که کم کم تفکر جامعه شناسی پیدا شود، انقلاب مشروطه و یکی هم انقلاب اسلامی است.
وی گفت: شاید شما بگویید تحلیل هایی که مسئولین جمهوری اسلامی و رهبران مشروطه می کنند ویژگی جامعه شناسی ندارد. اما بحث جامعه شناختی یک فرایند است شکل گیری تفکر جامعه شناسی یک فرایند است که در جامعه ما نشانه های ابتدایی اش پیدا شده است. اگر این تفکر در جامعه شکل پیدا کند و خودش را اصلا ح کند، ما شاهد این خواهیم بود که در آکادمی هم اتفاق هایی بیافتد. به خاطر اینکه بنده ای که امروز دانشجوی جامعه شناسی شده ام همان ذهنیت عمومی جامعه را دارم در ذهن خودم حمل می کنم و الان بر مبنای آن حرف می زنم.
وی در پایان گفت: یعنی به این صورت نیست که من تک تک حرفهایم را از لابه لای کتابهای جامعه شناسی بیرون کشیده باشم. بلکه فرهنگ عمومی تفکر اجتماعی بر روی ذهن همه ما سنگینی می کند و به میزانی که این تفکر جامعه شناختی در جامعه بتواند پایگاهش را پیدا کند، ما می توانیم شاهد تقویت تفکر جامعه شناختی در آکادمی هم باشیم.
