هوا ضروری ترین نیاز انسان برای حیات است و پیشینیان ما که مردمی خردمند بوده اند، در انتخاب محل شهرها از این لحاظ اشتباه نکرده اند زیرا جهانگردانی که از این شهرها دیدن کرده اند در توصیف شان، هوای خوب و دل انگیز را از ویژگی های مهم آنها بر شمرده اند.
اصولا در اعصار گذشته که ابزار امروزی تهویه هوا و تامین و انتقال آب وجود نداشته، مطلوبیت هوا و آب مهمترین عامل سکونت در یک مکان بوده است.
علت دیگر جانمایی این شهرها در این مکان ها اتکا معیشت مردم بر کشاورزی و دامپروری و وجود اراضی حاصلخیز بوده است و در مجموع ضروریات حیات و معیشت در جانمایی این شهرها در نظر گرفته شده است.
به عبارت دیگر گذشتگان ما در انتخاب محل شهرها آنچه را امروز از آن به عنوان « آمایش سرزمین» یاد می شود رعایت کرده اند، اما ما با بارگذاری بیش از حد صنعتی و خدماتی بر این شهرها و تصرف اراضی کشاورزی، آنها را کلان و آلوده کرده ایم تا جایی که نفس کشیدن هم در آنها سخت شده است.
آمایش سرزمین را توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیت های اقتصادی-اجتماعی در پهنه سرزمین نسبت به قابلیت ها و منابع طبیعی و انسانی تعریف کرده اند.
از مهمترین خصوصیات آمایش سرزمین جامع نگری- کیفیت و سازماندهی فضایی است و پایدارترین آرایشی که به سه مولفه مهم جمعیت- سرمایه- منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می شود، برنامه آمایش سرزمین نام دارد (spatial planning).
سه محور آمایش سرزمین عبارت است از جمعیت- فعالیت و فضا.
آمایش سرزمین تنظیم رابطه بین انسان فضا و فعالیت های انسان در فضا به منظور بهره برداری منطقی ازجمع امکانات در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع بر اساس ارزش های اعتقادی، سوابق فرهنگی یا ابزار علم و تجربه در طول زمان است که جزیی از جغرافیا محسوب می شود.
به عبارت ساده تر آمایش سرزمین به معنی تنظیم توازن در استقرار جوامع بشری در مکان و استفاده از سرزمین و منابع به اندازه ظرفیت طبیعی برای حیات پایدار است و بر اساس آن تعیین می شود که در یک مکان چه تعداد جمعیت، چه نوع کشت و کار و چه صنعت یا فعالیتی برای تامین معیشت مردم باید وجود داشته باشد.
در این میان به علت برنامه های شتابزده توسعه و عدم توجه به آمایش سرزمین در دهه های گذشته، اکنون توازن میان جمعیت، فعالیت و فضا به عنوان سه محور آمایش سرزمین در کشور ما به هم ریخته و از جمله پیامدهای این به هم ریختگی ایجاد کلانشهرهایی در جوار مراکز صنعتی آلوده کننده محیط زیست با مشکلاتی پیچیده و بروز مشکلات بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی از یک سو و خالی از سکنه شدن برخی از مناطق است که در طول قرن ها محل زندگی مردم بوده است.
برای مثال بخش زیادی از صنایع کشور در غرب تهران و در جهت وزش باد استقرار یافته، کارخانه های عظیم تولید آهن و فولاد و نیروگاهها و پالایشگاه در غرب اصفهان و در جهت وزش باد و در نزدیکی محل سکونت جمعیت قرار دارد و ...
استقرار صنایع بدون توجه به ظرفیت طبیعی و جغرافیایی در کنار شهرها علاوه بر آلودگی هوا سبب مهاجرت شماری زیاد از مردم دیگر نقاط به این شهرها و در نتیجه افزایش جمعیت بیش از نرخ طبیعی آن و وارد آمدن فشار بر منابع آب و هوا و زمین شده است.
حتی در پذیرش و سکونت جمعیت مهاجر نیز به استفاده بهینه از زمین و آمایش سرزمین توجه نشده و توسعه شهرهای شیراز، اصفهان و تهران و ... در دهه های گذشته ابتدا به سمت بهترین اراضی کشاورزی بوده و منجر به از بین رفتن باغ ها و اراضی کشاورزی حاشیه شهرها به عنوان مهمترین عامل تولید اکسیژن و غذا شده است.
در بخش کشاورزی نیز برنامه آمایش سرزمین که می توان از آن به عنوان الگوی کشت ملی و منطقه ای یاد کرد هنوز وجود ندارد و به همین دلیل در مناطقی از کشور که با بحران کمبود آب مواجه ایم محصولاتی مانند برنج و ذرت که آب زیاد می خواهد کشت می شود.
از سوی دیگر تقریبا هر سال شاهد کمبود و یا اضافه تولید یک یا چند محصول زراعی پرمصرف هستیم که در نتیجه آن یا تولید کننده متضرر می شود یا مصرف کننده.
در بخش تامین ضروری ترین نیازهای انسان برای حیات شامل هوای پاک، آب و غذا نیز مشکلات به دلیل فقدان برنامه آمایش سرزمین و اسکان جمعیت بدون توجه به ظرفیت های طبیعی در حال افزایش است و استقرار نامتوازن جمعیت هزینه های سنگین را به اقتصاد و بهداشت مردم و کشور وارد می کند.
شهرهای بزرگ ما به سبب عدم توازن بین جمعیت و ظرفیت های طبیعی با وجود دهها طرح انتقال آب با مشکلات جدی مواجه اند و هر از گاه کیفیت آب مصرفی ساکنان آنها مورد تردید قرار می گیرد ضمن اینکه در چند سال اخیر تامین آب به لحاظ کمی نیز با مشکلات و تنگناهای بسیار مواجه شده است.
این مشکلات که در جای جای کشور و در بخش های مختلف وجود دارد در حالی است که ایران سرزمینی چهار فصل با طبیعت و اقلیمی بسیار متنوع برای جایگزینی مطلوب انواع فعالیت هاست و در صورت وجود برنامه آمایش سرزمین و توجه به ظرفیت منابع در برنامه های توسعه نباید این مشکلات در کشور ما در این حد بوجود می آمد.
برنامه آمایش سرزمین به عنوان ضرورتی به تاخیر افتاده، در چند سال اخیر در سطح استانی و ملی مطرح و کارهایی هم انجام شده است اما به نظر می رسد که هنوز عزم جدی برای تهیه و اجرای آن وجود ندارد و همچنان بخش های مختلف به خاطر فقدان این برنامه در مسیری مشکل زا توسعه می یابد.
فقدان این برنامه سبب خواهد شد که روند نامتوازن توسعه در کشور ادامه یابد و گره مشکلات سه بخش اصلی مسکن، صنعت و کشاورزی که اکنون شاید با دندان قابل گشودن باشد چنان کور گردد که باز کردن آن غیر ممکن شود.
اگر چه نبود برنامه آمایش سرزمین در گذشته سبب بروز مشکلات فراوان شده است اما با توجه به این که کشور ما در آغاز راه توسعه قرار دارد و برای توسعه باید ظرفیت بسیاری از صنایع و تولیدات بخش های مختلف افزایش یابد و مثلا تولید فولاد به حدود چهار برابر میزان فعلی برسد، هنوز هم تهیه برنامه آمایش سرزمین در کشور و توسعه بخش های مختلف بر اساس آن یک ضرورت است که می تواند از شدت افزایش مشکلات کنونی بکاهد.
* دبیر خبرگزاری جمهوری اسلامی استان اصفهان
5738872
