الف، تبیین شرایط؛



از زمان جدّی شدن حضور ترامپ در کاخ سفید، نشانه های تغییر در گرایشات امنیتی در منطقه و جهان، پیدا شده است.

رویکرد سیاست خاورمیانه ای دولت اوباما، هرچه که بود، قابل تبیین و تفسیر بود. هرچند که دکترین "خلاء هدایت شده" امریکا در خاورمیانه، دو لایه کاملا متفاوت داشت، امّاٰ، هم لایه "نرم و اشکار"، و هم لایه "سخت و پنهان" ان، قابل شناسایی و ادراک بود.

ترامپ امّاٰ، نه خودش قابل خواندن است، و نه أفکار و اندیشه هایش. ترامپ در سپهر سیاست و امنیت، در واقع "یک اماتور فوق العاده حرفه ای است".

یک دلّال و بساز و بفروش نیویورکی، که فضای سرد و سنگین و سیاسی واشنگتن را به سختی تحمل میکند. هرچه که هست، ورق سیاستهای اوباما را وارونه کرده و برگردان نموده است.

در خاورمیانه امّاٰ، نتانیاهو از این وارونگی بسیار خوشحال شد و جشن گرفت. اردوغان نیز که از قضیه کودتا هنوز از سیا شدیداً دلخور است، از تغییر رأس و بدنه سازمانها و ساختار قدرت در واشنگتن بسیار استقبال کرد. سعودی، هم اگر چه که توسط ترامپ، "گاو شیر ده" و به نوعی "رعیت مفتخور" خطاب شده بود، امّاٰ، از تغییرات بنیادین در امریکا، بسیار راضی و خوشنود شد. پس، تکلیف تا حدودی معلوم شد. سه پایه اصلی قدرت، و سه رقیب محوری ایران در منطقه، از تحول رویکرد امریکا، و امدن ترامپ، جشن گرفتند.

ترامپ، شخصا تصور دقیقی از مفاهیم و مصادیق حکومت، قدرت سیاسی، روندهای امنیتی، دکترین، استراتژی و اهداف و أبزار ان ندارد. او حتی اثار إظهارات و رفتار خود را در موقعیت رییس جمهوری امریکا، هنوز درک نکرده است. رفتار او، دقیقاً یاداور رفتار "نورمن ویزدٌم"، در جایگاه رهبر ارکستر بزرگ مجلسی است. "دونالد" نیز مانند "نورمن" نمیداند که هر حرکت دست و صورت و بدن او، معنای خاص دارد، و ارکستر را به نواختن نٌت های معینی فرمان میدهد. او بی وقفه و بدون معنا، چوبدستی و سَر و بدن خود را حرکت میدهد، و ارکستر نیز، به اجبار، تماماً "فالس" مینوازد.

ترامپ، یک چارچوب خاص را بیش از هر چیز پسندیده است. "مخالفت با انچه اوباما دنبال میکرد"! او این را بخوبی درک کرده است.

درباره منطقه خاورمیانه، ترامپ محور فشار را بر اسلام و ایران قرار داده. درست برعکس اوباما که از در "تفاهم و گفتگو" وارد شد. همین رویکرد، بیشترین امتیاز را برای قدرتهای رقیب ایران در منطقه بدنبال اورد.

عربستان سعودی، ترکیه و البته رژیم اسرائیل، در طول یازده سال گذشته، بیشترین عصبانیت و عقده را از ایران داشته اند، و از هشت سال قبل تا کنون نیز بیشترین دلخوری و یأس را از دولت اوباما. از ایران عصبانی بودند زیرا، در عین تحریم و فشار اقتصادی، ایران مهمترین "سرپل" های قدرت را در سطح منطقه در کنترل خود قرار داد. همچنین، با مهمترین قدرتهای دنیا، به توافقی "مرضیّ الطرفینی" دست یافت. همان میزان که تل اویو و ریاض و انکارا، دنبال جلب نظر و توافق با واشنگتن بودند و اوباما بی اعتنائی میکرد، به همان اندازه، اوباما در صدد نوعی توافق با ایران بود، و تهران چندان تمایلی نشان نمیداد. همین امر، مهمترین عامل دلخوری و یأس سه دولت، از امریکای اوباما بود.



ب، تحلیل و ارزیابی شرایط؛

با امدن ترامپ لیکن، یک جهش کیفی در حال رخ دادن است. محور مشترک همه ان دولتهایی که قدرت و اقتدار ایران را در منطقه غرب اسیا به نفع خود نمیدانند، "تضاد و تقابل سخت" با ایران شده است.

موضع گیری ها و اقدامات و تمهیدات عملی مثلث "عبری-عربی-ترکی" منطقه، گویای این "جهش کیفی امنیتی" است.

مقتضیات همگرایی و کنسرت بزرگ منطقه ای علیه یک رقیب، بلکه یک دشمن مشترک، فراهم شده است. در این میان، چند واقعیت مهم و جهانی با این همگرایی و کنسرت، همراستا نیستند.

اول، قدرت "تضاد سازی" و ناموازنه سازی ایران در سطح منطقه، که متکئ به ژئوپولیتیک و ژئواستراتژی ایران است.

دوم، فهرست اهداف غیر منطبق اروپا (أعم از اتحادیه و غیر ان) با اهداف کنسرت امریکایی در منطقه.

سوم، تضاد منافع فرامنطقه ای و بین قاره ای چین با امریکا.

چهارم، مساله روسیه، و عدم اطمینان از سرمایه گذاری مشترک مسکو بر این کنسرت، و ابهام در خصوص حد و حصر تعامل روسها، در تقابل با ایران.

و پنجم، بخش هایی از نظام و محیط بین الملل، که بطور مطلق در کنترل امریکا نیستند، نظیر عدم تعهد یا أفکار عمومی کشورهای اسلامی،...

در عین حال نشانه های بسیاری از

"تحول و تلاطم" در محیط سیاسی أمنیتی منطقه و جهان پدیدار شده است، از جمله؛

یکم، تداوم جنگ های منطقه (عراق-سوریه-یمن)، و نزدیک شدن انها به نقطه عطف سرنوشت ساز،

دوم، افزایش حجم قابل ملاحظه خریدهای تسلیحاتی بویژه توسط کشورهای عربی منطقه غرب اسیا،

سوم، افزایش شکاف ها دربین جریانات عمده سیاسی و امنیتی جهان، همچون ؛

مساله شکاف ترانس اتلانتیک و معضل ناتو،

مساله ترانس پاسیفیک و معضل دریای چین جنوبی، مساله روسیه و اوکراین بعنوان گره امنیتی أوراسیا، مساله مطرح شدن دسته بندی های جدید نظامی نظیر ناتوی عربی-إسرائیلی،

مساله رسمیت یافتن روابط اسرائیل با اکثر کشورهای عربی ، از جمله این نشانه هاست.

وجه مشترک اکثر این روندها، مشاهده ردپای سیاست خارجی امریکا، در دوران انتقالی است. در این مقطع هنوز شاکله و رویکرد سیاست خارجی ترامپ نا معین است. امّا مدیران جدید ساختارهای سیاست خارجی و امنیت ملّی ترامپ، یا از ذهنیتی خالی برخوردارند (مانند رکس تیلور) و یا بشدت ضد ایران بوده و در امور امنیتی و نظامی، تندرو شناخته می شوند. همین امر، شرایط را بشدت خطرناک کرده است.

ار سوی دیگر، سکوی عزیمت و نقشه راه تیم ترامپ در امور امنیت بین المللی، بویژه خاورمیانه، تابع الگوی نومحافظه کاران تندرو است. تحولات بدیع و سیاست تهاجمی دولت های سعودی و شرکای عرب، ترکیه و اسرائیل نسبت به ایران، بطور عجیبی در یک راستا قرار گرفته است. همچنین جهتگیری مبهم شخص ترامپ و تیم امنیتی او، حاکی از "مقدمات یک جهش یا تقابل امنیتی" در منطقه است.

بنظر میرسد که اینها همه، زمینه ساز تحقق ایده امریکایی "خاورمیانه جدید، یا خاورمیانه بزرگ" باشد. از نظر ایالات متحده، مغناطیس موتور این ایده هم، رژیم صهیونیستی است. بعید است که ایالات متحده از توسعه نفوذ خود و اسرائیل در منطقه، حتی بطور موقت کوتاه امده باشد.

خیز کنونی "منحنی خطر" در منطقه، نشان از یک رویکرد هجومی، با هزینه دولتهای منطقه را دارد.

اینهمه سازوکار و سازوبرگ، برای جشن و میهمانی، تمهید نشده است. در ورای این تکاپوی نامأنوس، ایده خطیری باید باشد. هر چه که هست، اولین مانع انها ایران است، و، اولین هدف انها هم ایران است. اولین قدم انها، درگیر نمودن ایران در محاصره شدید حقوقی، سیاسی، اقتصادی و تجاری است.



همیشه شرایطی بدتر از جنگ هم هست. همه شواهد در این مقطع حاکی از تمهید شدید ترین تحریم ها و محاصره اقتصادی علیه ما است. صرفنظر از برجام یا فارغ از نظر ایران راجع به "بی خاصیت بودن تحریم و محاصره"، امّاٰ، امریکا اینبار به خیال خود، قصد نمد مال" کردن ایران را دارد. بنظر میرسد که اینها همه خود نیز، مقدمه یک اقدام خصمانه بدیع باشد. اقدامی که شاید فقط از یک رئیس جمهور امریکایی "اماتور کاملا حرفه ای" قابل انتظار است. البته موانع این ایده، از مقتضیات ان کمتر نیست.

این تصویری ساده از محتمل ترین وضعیت امنیتی منطقه است. از این منظر، مواضع هجومی اسرائیل، سعودی و ترکیه، در یکی دو ماه اخیر، بهتر قابل تفسیر است.



ج، راهکارها و توصیه های راهبردی؛

سه راهکار "محتمل" برای جمهوری اسلامی ایران در این شرایط متصور است؛

اول، رویکرد تقابلی و تهاجم متقابل،

دوم، رویکرد تدافعی و تمکین و مماشات،

سوم، رویکرد موازنه سازی و مدیریت شرایط،

بدون شرح و بسط سه رویکرد مذکور، و به فرض درک مشترک از انها، گزینه اصلح برای ایران، گزینه سوم، رویکرد "موازنه سازی و مدیریت شرایط" است.

موازنه در سطح ملّی، موازنه در سطح عرصه عملیات، موازنه در سطح منطقه ای، و موازنه در رابطه با قدرتهای بزرگ.

درک صحیح و کامل از وضعیت راهبردی "خود و محور ائتلاف ایرانی" ، و شناخت اهداف عملیاتی و دامنه مقدورات و محدودیت های طرف های مقابل، بسیار اهمیت دارد.

ایران بایستی برای ایجاد توازن میان "حد بهینه یا اٌپتیموم" مطلوبیتهای خود در عرصه سیاسی امنیتی منطقه، با دو دسته از کشورها، ایجاد امادگی و امکان سازی نماید.

دسته اول، امریکا و سه قدرت منطقه ای پیرامون ان.

دسته دوم، روسیه و دو دولت سوریه و عراق، و نیز محور مقاومت. این سخت ترین و پیچیده ترین مسئولیت ایران، برای عبور از یک بحران بزرگ منطقه ای است.

البته اصول بنیادی ایران، درباره خاتمه بحران، هم در سوریه، هم در عراق و هم در یمن، تا حدود بسیاری منطقی ترین راهکار میباشد، امّاٰ، موضوع "تقسیم سهم قدرت" و سرنوشت گروه های تروریستی، بسادگی قابل حل و توافق نیست.

حفظ موازنه نظامی امنیتی در سطح منطقه، برای ایران اهمیت فوق العاده دارد، امّاٰ، حفظ موازنه اقتصادی و تجاری، دارای اهمیت حیاتی است. بنظر میرسد که ایندو بسادگی قابل جمع نباشند.

هم امریکا و هم قدرتهای سه گانه رقیب ما، هر نوع موازنه ای را با ایران به سختی میپذیرند، مگر اینکه انرا تنها راه ممکن بدانند.

اسیر شدن ما، در دور جدیدی از "تحریم و محاصره"، هم موازنه اقتصادی تجاری را به نفع رقیبان تغییر

میدهد و هم موازنه سیاسی امنیتی منطقه را بر هم می زند. این همان وضعی است که امریکا به دنبال ان است و مثلث معارض نیز برای تحمیل ان به ایران، هزینه میکند.

ایران بایستی امادگی مواجهه با "تعامل مسکو و واشنگتن" در معادله امنیتی سیاسی منطقه، را داشته باشد، و برای "عبور بی ضرر" از این وضع، برنامه مشخصی تدوین کند. به هرحال، خاورمیانه، أعم از سوریه و ایران، از "منافع واسطه ای" مسکو محسوب می شود، لذا قابل معامله است.

ایران بایستی نسبت به حفظ تعادل اقتصادی خود، در شرایط سخت سیاسی، اهتمام ورزد، و از اهرم های امنیتی و قدرت موازنه غیر متقارن، در این مسیر بهره برداری کند.

مدیریت شرایط، و حفظ تعادل اقتصادی، تجاری و سیاسی ایران، در روند بحران پیش رو، مقتضیات بسیار مهم و حساسی دارد، از جمله؛

اول؛ تامین و توسعه وحدت ملّی، انسجام نظام تصمیم گیری، تمرکز در فرایندهای اقدام، هماهنگی همه ساختارهای ملّی،، همه، در جهت یک مجموعه اهداف و یک راهبرد معین.

دوم؛ ایجاد مناسبات و هماهنگی وثیق میان دو بخش دیپلماتیک و دفاعی، و همچنین بهره مندی از دیپلماسی اقتصادی، تجاری، دفاعی، و عمومی، پیرامون یک مجموعه اهداف عملیاتی معین.

سوم؛ حزم، دور اندیشی و احتیاط در عرصه های پاسداری از منافع ملی و محیط عملیاتی نیروی مسلح،

چهارم، اشغال فضای تعامل منطقه ای از طریق توسعه ارتباطات با همه همسایگان و هر کشور عربی و اسلامی در هر کجا، و در هر سطح،

پنجم؛ توسعه تعامل با کشورها و اتحادیه اروپایی، از طریق مناسبات اقتصادی، سیاسی و بین المللی. اروپا باید در کانون سیاست های بین قاره ای ایران قرار گیرد،

ششم، مدیریت محیط عملیاتی بحرانهای جاری منطقه، با تمرکز بر"مشارکت ومسئولیت پذیری در حذف تروریسم".

هفتم، داشتن امکان تاثیر گذاری بر ورودی و خروجی ادمینستریشن ترامپ امری بعید، اما منطقی و ضروری است. توسعه دیپلماسی عمومی، تقویت لابی ایرانی، و "مسیر دوم"، از أبزار این ضرورت میباشند.

یکسال نخست ریاست ترامپ بر کاخ سفید، سال ازمون و تجربه تیم "اماتورهای حرفه ای" است، و مصادف با اوج گیری سطح تنش ها در منطقه و جهان نیز میباشد.

بهتر است مسئولیت و هزینه "ازمودن این تیم"، بر عهده دیگران باشد.

هشتم، پیشتر، ایجاد موازنه مثبت با محور شرقی

را از ضرورتهای راهبرد ملی دانستیم. این امر، بدون در نظر داشتن نوع موازنه روسها با اروپا، مؤثر نخواهد بود. در موازنه مثبت با محور شرقی، ملاحظات اروپایی حتما باید مطمح نظر باشد.

نهم، ایجاد موازنه منفی با واشنگتن، و مدیریت شرایط خطیر جاری، الزاماً مترادف با عدول از مواضع اصولی و یا ترک سکوی اقتدار منطقه ای ایران نیست. صبوری، شکیبایی و صبر و انتظار، از نشانه های تدبیر و تجربه است.

*دانش اموخته صلح سازی و حفظ صلح، و بنیان گذار موسسه پژوهشهای راهبردی تصمیم.