خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه _محسن رفیعی*: گذشته از داشتن‌ها و نداشتن‌ها، احساس فقر، یکی از شایع‌ترین معضلات روانی و روحی امروز بشر است. احساس فقر، و ترس از فقر، بسیار بیشتر از خود فقر، انسان امروزه را عذاب می‌دهد؛ و این دقیقاً همان چیزی است که در ادبیات دین اسلام به آن پرداخته شده است. در همین راستا روایات اسلامی، فقر واقعی و زیان‌بارتر را فقر معنوی دانسته و بر لزوم برطرف کردن آن تأکید کرده اند.
مراتب فقر مادی و فقر معنوی
هیچ کدام از انواع فقر مادی و معنوی مورد تأیید دین مبین اسلام نیستند و جامعه آرمانی از نگاه دین، جامعه‌ای است که همه افراد جامعه از جهت مادی و معنوی رشد یافته و متمکن باشند. با این حال، اهمیت هر یک از انواع فقر در دین اسلام به یک اندازه نیست و از فقر معنوی به عنوان مشکل بزرگ‌تر یاد شده است؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند: «أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ الْبَدَنِ تَقْوَی الْقَلْب؛ [۱] آگاه باشید که از جمله بلاها فقر است و بدتر از فقر، بیماری بدن و بدتر از بیماری بدن، بیماری دل است و از جمله نعمت‌های خدا، داشتن مال فراوان است و بهتر از مال فراوان، سلامت بدن است و بهتر از سلامت بدن، تقوای دل است.»
اهمیت فقر معنوی
بر این اساس، اگر چه هدف غایی اسلام، برطرف کردن انواع فقر از جمله فقر مادی است اما تا بیماری‌ها و نیازمندی‌های معنوی برطرف نشوند کوشش‌های مادی، سعادت نهایی بشر را به همراه نخواهند داشت؛ زیرا اساساً انسان برای رشد و تعالی خود بیش از آنکه به مادیات نیازمند باشد به معنویت احتیاج دارد. مؤید این مطلب آن است که بسیارند افرادی که در عین اینکه از رفاه مادی قابل قبولی برخوردار هستند اما احساس خوشبختی و آرامش در زندگی شأن ندارند و حتی گاهی خود را فقیر می‌پندارند. آنها درست احساس می‌کنند؛ زیرا انسان تنها به خوراک و پوشاک و خانه و دیگر وسایل مادی و آسایش نیاز ندارد بلکه مهم‌تر از همه اینها، نیاز روح و جان او به معنویت و عبودیت و تغذیه روحی است. احتیاجات روحی انسان اگر بیشتر از نیازهای مادی او نباشند قطعاً کم‌تر نیستند. تفکر دینی، نماز، نیایش با خدا، کارهای نیک، خشنود کردن دیگران، ارتباط با اقوام و دوستان و آشنایان و… از جمله غذاهای روحی است که هیچ انسانی از آنها بی نیاز نیست.
آلودگی رزق روحی؛ مسأله این است!
مهم آن است که انسان در انتخاب این غذاهای روحی دقت کند؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِه؛ [۲] پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.» از امام باقر علیه السلام در مورد غذایی که باید به آن نگاه و دقت شود پرسیدند و ایشان در پاسخ فرمودند: «عِلْمُهُ الَّذِی یَأْخُذُهُ مِمَّنْ یَأْخُذُه؛ [۳] یعنی دانشی را که می‌آموزد، مواظب باشد از چه کسی فرا می‌گیرد.» همان طور که مشاهده می‌شود، مهمترین مصداق دقت در غذا، نه غذای جسم و مادیات بلکه غذای روح و معنویات است.
با اینکه «علم آموزی» امری معنوی شمرده می‌شود با این حال در همین امر معنوی نیز باید دقت شود تا روح و فکر انسان با غذای آلوده، بیمار نشود. متأسفانه یکی از مشکلات علمی امروزه جامعه اسلامی این است که تعداد قابل توجهی از اساتید رشته‌های مختلف، یا دانش آموخته دانشگاه‌های کشورهای غیراسلامی و گاهی ضددینی هستند و یا حداقل غالب منابع درسی شأن را نویسندگانی نگاشته اند که اعتقادی به دین و معنویت الهی ندارند. از این رو، دانش اقتصادی غربی، به جای اینکه ضمن گره گشایی از اقتصاد ما، احساس داشتن را در جامعه اسلامی افزایش دهد با تحت الشعاع قرار دادن سرمایه‌های معنوی جامعه اسلامی موجب بروز و گسترش مشکلات اخلاقی متعددی شبیه به آنچه از خودکشی، افسردگی، خشونت‌های خانوادگی و… در جامعه غربی مشاهده می‌شود شده است.
میزان فزاینده خودکشی، مشکلات اخلاقی، انحرافات جنسی، خشونت‌های اجتماعی، ناامنی و … در جوامع و شهرهای به ظاهر مرفه و ثروتمند غربی، گویای این مطلب است که سرمایه‌های اجتماعی، در داشتن پول و رفاه مادی خلاصه نمی‌شود و نیازهای معنوی، همپای مسائل مادی بلکه بالاتر از آن، چنان که در دین اسلام به آن پرداخته شده، باید مورد توجه قرار گیرند.
احساس فقر و فقر احساسی
احساس خوشبختی، از خود خوشبختی بسیار شیرین‌تر است و همچنین احساس بدبختی نیز از خود بدبختی تلخ‌تر است. در مورد فقر نیز همین مسأله صدق می‌کند. جامعه‌ای که فقیر است ولی احساس فقر نمی‌کند بسیار خوش و خرم و شاداب‌تر از جامعه‌ای است که فقیر نیست و لی همه در آن احساس فقر می‌کنند!
اما سوال مهم آن است که عوامل ایجاد و گسترش احساس فقر در جامعه اسلامی چیست؟
عدم ایمان و ارتباط با خدا
همان گونه که گفته شد، نیاز انسان به امور معنوی بسیار بیشتر از نیاز او به مادیات است. بنابراین، اولین قدم اساسی برای از بین بردن احساس فقر، برطرف کردن نیاز معنوی در جامعه است. برطرف شدن واقعی این نیاز، تنها از طریق ایمان به خدا محقق می‌شود؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید؛ [۴] ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی نیازِ ستوده است.» روحی که به خالق بی انتها امید و تکیه کرده است ثروتمندترین روح است.
عدم توجه به داشته‌های معنوی
هر کسی، کم یا زیاد به خاطر محسوس و قابل رؤیت بودن مادیات، به داشته‌های مادی خود توجه دارد؛ یا لااقل اگر هم از داشته‌های مادی خود غافل شود پس از چندی دوباره متوجه شأن می‌شود؛ اما آن چه غالباً مورد غفلت است و انسان گاهی تا آخر عمر نیز متوجه آنها نمی‌شود، داشته‌های معنوی اوست. بعد از ایمان به خدا، توجه داشتن به نعمت بزرگ ایمان و معنویت از مهمترین مؤلفه‌های تأثیرگذار در احساس ثروت و داشتن است. به عنوان نمونه، محبت و دوستی اهل بیت علیهم السلام به عنوان سمبل‌های پاکی و تکامل، یکی از داشته‌های روحی و معنوی مؤمنان است که غفلت از این ثروت عظیم، خطر احساس فقر را به دنبال خواهد داشت.
یکی از شیعیان خدمت امام صادق علیه السلام آمد و از فقر و تنگدستی اش نزد حضرت شکایت کرد. حضرت فرمود: «اَنْتَ مِنْ شیعَتِنا وَ تَدَّعِی الْفَقْرَ وَ شیعَتُنا کُلُّهُمْ اَغْنِیاء؛ تو از شیعیان مایی و اظهار فقر و تنگدستی می‌کنی، با این که تمام شیعیان ما بی نیاز و غنی هستند.» آنگاه فرمودند: تو تجارت پر سودی داری که بی نیازت کرده است. عرض کرد آن تجارت چیست؟ فرمودند: اگر کسی از ثروتمندان بگوید روی زمین را برای تو پر از نقره می‌کنم و از تو می‌خواهم دوستی و ولایت اهل بیت پیامبر علیهم السلام را از قلب خود خارج کنی و نسبت به دشمنان آنها دوستی و محبت پیدا نمایی. آیا حاضر می‌شوی این کار را بکنی؟ عرض کرد: نه! یا بن رسول الله (ص)، اگرچه دنیا را پر از طلا بنماید! آن حضرت فرمود: «إذَن لَستَ فَقیراً وَ أنَّما الفَقیرُ مَن لَیسَ لَه مالُکَ؛ پس تو فقیر نیستی: بینوا کسی است که آن چه تو داری نداشته باشد.» سپس حضرت مقداری مال به او بخشیدند. [۵]
از این واقعه، به خوبی روشن می‌شود که ممکن است به دلایل گوناگون، مسلمین، جامعه شیعیان و ارادتمندان به اهل بیت علیهم السلام نیز با غفلت از داشته‌های معنوی و ثروت واقعی خود، دچار احساس فقری شوند که آثار سو و جدی در زندگی آنها به جای نهد. انفعال و احساس ضعف اقتصادی، یکی از مهمترین آثار احساس فقر است که می‌تواند دشمنان جامعه اسلامی را نسبت به فشار اقتصادی مضاعف بر جامعه ترغیب کند.
*: کارشناس معاونت تبلیغ حوزه علمیه قم
پی نوشتها
[۱] ابن شعبه حرانی، حسن بن علی؛ تحف العقول، ناشر: جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ / ۱۳۶۳ ق ، ص ۲۰۳.
[۲] سوره عبس، آیه ۲۴.
[۳] برقی، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن، ناشر: دار الکتب الإسلامیة، قم، ۱۳۷۱ ق ، ج ۱، ص ۲۲۰، ح ۱۲۷.
[۴] سوره فاطر، آیه ۱۵.
[۵] جزایری، نعمت الله بن عبد الله؛ الأنوار النعمانیة، ناشر: دار القاری، بیروت، ۱۴۲۹ ه. ق ، ج ۳، ص ۲۰۸.
