به گزارش جام نیوز، همان طوری که می دانید یکی از مهمترین ابزار مداحی ، سخنرانی ، خطابه و... داشتن صدای خوب است که در رسیدن به هدف، شخص را یاری می نماید. صدای خوب در مداحی دلها را بیشتر آماده می کند و باعث اشک گرفتن و انس پیدا کردن می شود. البته ناگفته نماند که صوت زیبا یک استعداد خدادادی است که خیلی ها از آن برخوردار و بعضی بی بهره هستند اما بحث پرورش صدا، ربطی به استعداد ندارد. گرچه کسی که مستعد است ،طبیعتاً پیشرفت بیشتری در این زمینه خواهد داشت اما حتی افراد مستعد هم باید برای بهترشدن صدا، روی آن کار کنند.

در این بخش به انجام بعضی از تمرینات که در بالا رفتن کیفیت صدای شخص بی تأثیر نیست می پردازیم.

الف) تمرین قوی کردن حنجره 

منظور از حنجره قوی و صدای قوی، صدای بلند و یا فریاد نیست بلکه منظور حنجره وصدایی می باشد که دارای بنیه ای بالا و قدرتی است که بعد از اجرای یک برنامه، توانایی خود را به طور کامل از دست نداده باشد و به اصطلاح ((زود نگیرد)). بعضی از اشخاص ‍ هستند که صدای آنها بسیار پرطنین و پرحجم و بلند است اما بعد از مدتی کار کشیدن از حنجره، تارهای صوتی آنها از کار می افتد و زود خسته شده و توان انجام فعالیت بیشتر از آن سلب می شود؛ برعکس افرادی نیز هستند که صدای کم حجم ونازکی دارند اما حنجره آنها از قدرت خوبی برخوردار است و تارهای صوتی او به زودی از کار نمی افتند.

آنچه مهم است این است که یک خواننده بتواند از ابتدای یک مجلس تا انتهای آن را به تنهایی عهده دار شود و قدرت انجام یک برنامه کامل را داشته باشد، اگر چه این خصوصیت بعد ازسال ها مجلس داری و اجرای برنامه برای شخص حاصل می شود و به خصوصیات فردی از قبیل بنیه جسمانی ، حالت جمجمه، بزرگی قفسه سینه، بزرگی حفره های بینی و دهان و... نیز بستگی دارد.

خاطر نشان شدن این مطلب لازم است که بالا رفتن کیفیت صدا، رابطه مستقیم با کیفیت تنفس دارد. تنفس صحیح صدا را دلنشین تر می نماید.

نکته دیگر اینکه تارهای صوتی که صدا را تولید می کنند، در واقع چند عضله ضعیف و کوچک بیشتر نیستند. چون عضلات رامی توان با ورزش قوی تر کرد، باید با ورزش دادن عضلات گلو و حنجره، صدا را قوی تر نمود تا دیرتر توان خود را از دست بدهند.

دقیقاً مثل یک بدنساز که با استفاده از دمبل های سبک و سنگین عضلات شانه و بازوی خود را قوی می کند تا بعد از مدتی بتواند یک وزنه سنگین را بلند نماید. پس تنفس صحیح باعث پرطنین شدن صدا می گردد و ورزش دادن عضلات باعث قوی شدن آن خواهد شد. در واقع ورزش عضلات بازو، دمبل زدن و ورزش عضلات حنجره، خواندن می باشد.

تمرین قوی شدن صدا به این ترتیب است که؛ ابتدا با آرامش در محلی ساکت و آرام بنشینید و عضلات راشُل کنید سپس نفس عمیقی کشیده و در پایین ترین پرده، حرف ((آ)) را به صورت ممتد وکشیده ادا نمایید و آن قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام گردد.

دوباره ریه ها را تا جایی که امکان دارد، از هوا پر کنید و در حالت بازدم به صورت کشیده بگویید((آ)). این کاررا تا پنج دقیقه به طور مداوم تکرار نمایید. در این کار عجله نکنید و از پایین ترین حالت ممکن آغاز نمایید. وقتی که حس کردید که حنجره شما خوب گرم شده است، حرف((آ)) را در یک پرده بالاتر، با همان کیفیت اجرا کنید. این کار را همین طور پرده به پرده ادامه داده و بالا روید و این نکته را کسانی که مبتدی هستند باید توجه داشته باشند که به هیچ وجه نباید عجله نمایند. باید با حوصله این کار را به انجام رساند چون تمام پختگی صدا و قوت آن بستگی به تمرین در پرده های پایین دارد. این کار را که انجام دادید و به پرده آخر صدای خود در حرف ((آ)) رسیدید، حنجره شما به خوبی گرم شده است و بعد از این یک ربع تمرین، حالا می توانید با تمام قدرت، یک بیت شعر را با آواز بلند (در اصطلاح شش دانگ صدا) بخوانید، بدون اینکه آسیبی به حنجره شمابرسد.

اگر در بین تمرین، هنگام بالا بردن پرده بعدی احساس خارش یا سوزش و یا سرفه نمودید، بدانید که عجله کرده اید و به توصیه این حقیر گوش نداده اید. در این حالت به پرده قبلی بازگشته و دقایقی آن را ادامه دهید و یا اینکه تمرین را برای مدتی قطع نمایید همچنین در پرکردن ریه ها هم نباید عجله کرد. ابتدا آهسته آهسته شکم را پرنموده و سپس سینه را پر نمایید تا جایی که شکم و سینه شما کاملاً متورم و مملوّ از هواباشد. اگر پرده های پایین را در یک فضای بسته و پرده های بالا و شش دانگ را در یک محیط باز مانند کوه یا بیابان تمرین نمایید، بهتر خواهد بود و پیشرفت خود را مشاهده خواهید کرد و اگر بتوانید تمرین شش دانگ صدا را بعد از یک برنامه کوه نوردی قراربدهید، بسیار بهتر و ثمر بخش تر خواهد بود چرا که کوه نوردی باعث افزایش ظرفیت هوایی شش ها می شود.

تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به طور مستمر و همه روزه صورت گیرد تاصدا برای آغاز کار، صیقل پیدا نماید و از حالت ((نخراشیدگی )) بیرون آید

ب) تمرین پرحجم کردن صدا 

بعد از تمرینات قوی سازی صدا، نوبت به پرحجم کردن و پرطنین کردن آن می رسد. یعنی وقتی یک خواننده در یک اتاق معمولی می خواند، صدای او بر فضای اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویی به طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صدای پرطنین می باشد که در اصطلاح، این صدا را ((زنگ دار)) گویند که گرفتگی ندارد. البته هر نوع گرفتگی در صدا، مذموم نیست بلکه بعضی وقت ها به محزون بودن آن می افزاید اما صدایی با این کیفیت، قابلیت کمتری برای مانور دادن و تحریر زدن دارد.

برای زنگ دار شدن صدا به تمرینات زیر توجه نمایید.

در حالتی راحت بنشینید و عضلات را رها نموده و کلماتی ازقبیل ((سنگ ، هَنگ ، زَنگ ،...)) که به ((نْگ )) ختم می شوند را با آهنگی تودماغی، بامسدود کردن دهان با زبان و کشیدگی، اجرا نمایید.

یک شعر بیست بیتی را با نازک ترین آهنگی که می توانید بخوانید و وقتی که گلوی تان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید.

حرف ((ر)) را به صورت مشدد و مستمر و کشیده ((ر، ر، ر،...)) ادا کنید.

گفتیم که پرطنین شدن صدا، با تنفس رابطه مستقیم دارد. برای اینکه طنین صدای خود راتقویت نمایید به این تمارین توجه کنید.

ابتدا یک نفس عمیق با کیفیتی که قبلاً گفته شد بکشید و ریه ها و شکم را از هوا پر کنید به طوری که شکم کاملاً بیرون آید. بعد صدا را در حالی که خارج می کنید، آهسته وپیاپی بگویید: ((آه ، آه ، اوه ، اوه ، ایه ....)). توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته تر و کندتر از شش ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر می کند.

فک پایینی را شُل کنید سپس نفس های کوتاه و سریع ، از راه دهان بکشید و کم کم برسرعت آن بیافزایید تا جایی که صدای برخورد نفس ها را به سقف دهان تان بشنوید.البته نفس ها نباید از راه تنگی گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به عنوان تلمبه ای استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون وداخل بکشید. این تمرین باعث قوی شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم می شود زیرا هنگام خواندن ، فشار زیادی به این عضلات وارد می گردد.

بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ گونه فشاری به سینه وارد شود؛ آن قدر که سینه از هوا پر گردد. سپس شمعی (یا یک باریکه کاغذ) را جلوی دهان تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن چنان که شعله شمع حرکت ننماید ولی هوای سینه به طور یک نواخت خارج شود. این تمرین باعث افزایش ‍ ظرفیت هوایی ریه ها و یکنواختی صدا می شود که باید روزی سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوی، خاتمه یابد.

چانه را به سینه بچسبانید به طوری که وزن سر، روی چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به طوری که با این حرکت، سرتان بالا و پایین رود. سپس مدتی دهان را به حالت نیمه باز و راحت، استراحت بدهید.

دستانتان را زیر چانه بزنید (حالتی که انسان چیزی را تماشا می کند) و فرض کنیدکه چیزی می جوید و مکرردهان تان را باز و بسته نمائید. بعد از مدتی استراحت، دوباره این کار را انجام دهید. این تمرین و تمرین قبل، باعث قوی شدن عضلات چانه، شقیقه، و گلو می شود و کم کم فک و گلو در اختیارشما در می آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید زیرا عدم توانائی در تلفظ واضح حروف و خستگی زودرس فک و دهان ، ناشی از ضعیف بودن این عضلات است.

یک شعر را ابتدا با صدای زیر و از نوک زبان و سپس با صدای بم و از ته زبانب خوانید در حالی که دهان مانند یک حفره شده و صدا با حجم بیرون می آید. این تمرین نیز با قوی تر شدن زبان، باعث پرحجم شدن صدا می شود. زیرا قسمتی از خواندن، به زبان بستگی دارد که با تغییر دادن فضای دهان، موجب ایجاد صدای مناسب و حجم دلخواه می شود.

ج) چند دستورالعمل کلی برای محافظت از حنجره

تمریناتی که تا اینجا گفته شد، باعث تغییرات محسوسی در تقویت و بهبود صدا می شود، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خودداری گردد وتصور نشود که خواندن بستگی به این تمرینات خسته کننده ندارد. مطمئن باشید که اگر این دستورالعمل ها بدون شتاب زدگی انجام شود، اثرات ژرفی در صدا خواهد داشت اما اگر بدون دقت انجام شوند، باعث ضایعات جبران ناپذیری خواهد شد.

به عنوان مثال در تمریناتی که در قسمت قوی شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصی بدون گرم کردن حنجره، زیر آواز بزند و شش دانگ صدا را بیرون دهد، امکان پاره شدن تارهای صوتی و یا ایجاد رگه های غیر قابل بهبود در صدا، وجود دارد. پس توصیه اول، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارین می باشد.

توصیه دیگر این است که بین تمرین ها نباید وقفه ای ایجاد شود و باید به طور مداوم صورت گیرد تا حنجره پختگی خود را آسان تر تحصیل کند و به طور کلی اگر کسی خواننده هم بشود، نباید تمرین را قطع کند و هر روز باید زمزمه ای داشته باشد تا حنجره، انعطاف خود را ازدست ندهد. درست مانند لولای درب، اگر مدتی درب باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها می شود. به خاطر داشته باشید که بهترین چیز برای حنجره، خواندن وجلوگیری از تنبلی و سستی آن است. البته از استراحت دادن آن هم نباید غافل ماند و باید از ((تاختن به حنجره )) پرهیز کرد.

حتی در مجلس نیز هرگاه حس کردید که حنجره شما خسته شده است می توانید بدون آنکه سایرین متوجه شوند به آن استراحت بدهید. به این ترتیب که فک پائین راشُل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمائید، گوئی می خواهید خمیازه بکشید به طوری که صدای آن در گوشها حس می شود. این کار باعث استراحت لحظه ای حنجره تامدت کوتاهی می گردد. بهترین استراحت برای حنجره قبل یا بعد از مجلس، ((خواب )) است. چنان چه وقتی یکی از قاریان مصری که برای اجرای برنامه به ایران آمده بود، قبل از اجرای قرائت خود، مدتی می خوابد و این کار را به بقیه قرّاء هم توصیه می نماید. چون گفتیم که تارهای صوتی، بافت عضله ای هستند و احتیاج به استراحت دارند.

در پایان این قسمت دو تذکر لازم به ذکر است:

اول اینکه در هر قسمتی از کشور اسلامی ما، عزاداری به سبک و سیاق مخصوص به خودصورت می گیرد و مردم هر منطقه ای یک نوع صدا را می پسندند. بعضی صداهای بم وخش دار، بعضی صداهای نازک و پرتحرّک ، بعضی تحریرهای حلقی ، بعضی تحریرهای دهانی و... و لذا تمرین ها باید به فراخور همان منطقه صورت گیرد.

نکته دیگر اینکه لازم نیست که یک مدت را فقط به تمرین اختصاص داد و یک مدت را به خواندن در مجلس، خیر. بلکه این دو با هم قابل جمع نیز هست. البته تذکر بسیار مهم ما این است که در کنار این تمرینات، وقتی که حس شد صدا به حدّ مطلوبی رسیده است، باید خواندن در مجلس را آغاز کرد تا هم زمان، فنون مجلس داری نیز فرا گرفته شود.

نکته:

ذاکران عزیز توجه داشته باشند در برنامه هائی که چند شب متوالی ادامه می یابد، نباید تمام انرژی خود را در شب های اول، تمام کنند و باید با حنجره شان مدارا کنند.

د) تجویز برخی خوراکی ها

همان طوری که بین همگان مشهور است، بعضی از خوردنی ها هستند که باید از آنها پرهیزشود و برخی باید استفاده گردد تا صدای شخص را تقویت نماید. حنجره را به لولای در تشبیه کردیم؛ همان گونه که درب احتیاج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود، احتیاج به روغن کاری هم دارد. به همان شکل که باید از حنجره کار کشید تا انعطافش ازبین نرود، باید با خوردن بعضی خوراکی ها به تحرک بیشتر آن کمک نمود. ناگفته نماند که معرفی این خوراکی ها جنبه تجربی دارد و در افراد گوناگون، مختلف است. امکان دارد که در بعضی جواب ندهد ولی آنچه که در عرف مداحان و قاریان و... برای تقویت حنجره معمول است، خوردن غذاهای کم چربی و آبکی مانند آش، گوشت آب پز، باقلا پلو، آبگوشت بدون چربی، نوشیدن شیرگرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است.

همچنین در مواقع گرفتگی و خستگی صدا، خوردن ژله نشاسته، زرده تخم مرغ، تخم مرغ عسلی، آب شلغم، و یاغرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب لیمو و یا خوردن انجیر خشک که در شیرجوشیده ریخته شده باشد، تأثیر بسزایی خواهد داشت. همچنین خوردن تخمه هائی که دارای لعاب می باشند مانند بارهنگ، به دانه، تخم شربتی و...قبل از اجرای برنامه بسیار مفید است. به قول استاد این حقیر؛ ((اثر خوردن مقداری ازتربت سیدالشهداء قبل از مجلس و مالیدن آن به گلو از همه اینها بیشتر است ))

ه‍) پرهیز

برای اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضی از خوراکی ها مانند انواع ترشی ها، سرخ کردنی، چای پررنگ، آب سرد، بستنی و این قبیل مواد غذائی خودداری نمود. چون خوردن اینها به مرور زمان باعث تحلیل رفتن قوای حنجره و ضعیف شدن صدا می گردد و شاید به جرأت بتوان گفت که اثر این خوردنی ها در حنجره خواننده مخرّب تر از حنجره فرد معمولی است که خواننده نمی باشد. چون حنجره کار کرده در مقابل بعضی چیزها آسیب پذیرتر از حنجره کارنکرده است.

همچنین خوردن تخمه، آجیل و حتی استعمال عطریات باعث گرفتن صدا می گردد و مجدداً لازم است این نکته را خاطر نشان کنیم که پرهیز از خوراکی ها هم مانند تجویز بعضی دیگر خوردنی ها به تفاوت افراد، مختلف می شود و در همه علی السویّه نمی باشد ونیز سینه زدن و گریه شدید کردن نیز باعث گرفتگی حنجره می شود.

همچنین تنفس درفضائی که گرد و خاک دارد و یا محلی که در آن غذا می پزند و چیزی سرخ می کنند نیزهمان نتیجه را خواهد داد. البته همان طوری که قبلاً نیز اشاره شد، باید توجه داشت که این گونه پرهیزها و تجویزها، فردی است و شخص باید با گذشت زمان و تجربه درخوانندگی، پی به اثر مثبت یا منفی آنها روی خود ببرد و یک برنامه پرهیز غذائی برای خود داشته باشد. چون ممکن است هیچ یک از خواراکی های فوق ، اثری در وی نداشته باشد.

تذکر کلی:

به طور کلی می توان گفت که هرگونه خوراکی که در شخص تولید گلودرد می کند و هنگام ابتلا به سرماخوردگی یا گلودرد باعث تشدید آن می شود، در موقع سلامتی باعث ضعیف شدن حنجره و صدا می شود و بر عکس هر گونه خوراکی که در موقع گلودرد وعفونت سینه، موجب بهبود شخص می شود در موقع سلامتی موجب قوی شدن صدا و بالارفتن کارآئی حنجره می گردد.

 اصول و مبانی مداحی، ابوالفضل هادی منش