خیمه شب بازی در اصل گونه از نمایش عروسکی است که در گذشته در اتاقکی پارچه ای توسط شخصی به نام خیمه گردان به طوری که خودش دیده نشود، اجرا می شد.

خیمه گردان با بند و نخ هایی که عروسک را به آن آویزان می کرد به همراه یک داستان، عروسک ها را به حرف، سخن، آواز و صدا، وامی داشت. در خیمه شب بازی یک یا دو راوی (مرشد) با نواختن تنبک، کمانچه، گفتگو با عروسک ها و خطاب قرار دادن تماشاگران داستان ها را روایت می کنند.



به گزارش مجله تاریخ فرادید، گردانندگان یک نمایش خیمه شب بازی دست کم دو نفر بودند، یکی مرشد که در حقیقت همه کاره خیمه شب بازی بود، هم ضرب می نواخت و هم آواز می خواند و هم کنار خیمه می نشست و با عروسک ها به گفتگو می پرداخت و دیگری عروسک گردان یا نمایش گردان که به وسیله نخ ها، عروسک ها را به حرکت در می آورد و به جای آن ها حرف می زد. او برای این کار معمولا سوت سوتکی به نام صفیر در دهان می گذاشت و برای همین صدای عروسک های خیمه شب بازی بسیار زیر و برای تماشاگران نامفهوم می نمود. از این رو مرشد در ضمن سوال و جواب همیشه حرف های عروسک را تکرار می کرد تا تماشاگران را به موضوع نمایش جلب کند و این گویه واگویه از ارکان نمایش محسوب می شد.

خیمه شب بازی پیشتر در خانه های اعیان و اشراف و در مراسم هایی مثل عروسی و مولودی برگزار می شد اما در اواخر عصر قاجار مردم در اعیاد و جشن های عمومی و بعدها در قهوه خانه ها، میادین اصلی شهر یا روستا به تماشای خیمه شب بازی می نشستند.

دو عکسی که در زیر مشاهده می کنید از عکاس ناشناس، عروسک ها و عروسک گردانان یک خیمه شب بازی در عصر قاجار را نشان می دهد.