اما در این میان حال و روز پیروان و شیعیان بویژه شاگردانی که عمری از محضر پر فیض ایشان دسته دسته خوشه های علم و معرفت را چیده بودند، حالتی عجیب و بس غمگنانه دارند... آنچه پیش روی شماست، گوشه ای از زندگانی پربرکت و نحوه شهادت مظلومانه امام جعفر صادق(ع) می‌باشد.

حضرت امام جعفر صادق(ع) رئیس مذهب جعفری در روز 17 ربیع الاول سال 83 هجری چشم به جهان گشود. پدرش امام محمد باقر(ع) و مادرش «ام فروه » دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر می‌باشد. کنیه آن حضرت: «ابو عبدا...» و لقبش «صادق» است. اما صادق(ع) تا سن 12سالگی معاصر جد گرامی‌اش حضرت سجاد بود و مسلماً تربیت اولیه او با نظر آن بزرگوار صورت گرفته و امام (ع) از خرمن دانش جدش خوشه چینی کرده است. پس از رحلت امام چهارم مدت 19سال نیز در خدمت پدر بزرگوارش امام محمد باقر(ع) زندگی کرد و به این ترتیب 31سال از دوران عمر خود را در خدمت جد و پدر بزرگوار خود که هر یک از آنان در زمان خویش حجت خدا بودند و از مبدأ فیض کسب نور می‌کردند، گذرانید. بنابراین صرف نظر از جنبه الهی و افاضات رحمانی که هر امامی آن را داراست، بهره‌مندی از محضر پدر و جد بزرگوارش موجب شد که آن حضرت با استعداد ذاتی و شم علمی و ذکاوت بسیار، به حد کمال علم و ادب رسید و در عصر خود بزرگترین قهرمان علم و دانش گردید. پس از درگذشت پدر بزرگوارش 34سال نیز دوره امامت او بود که در این مدت «مکتب جعفری» را پایه ریزی فرمود و موجب بازسازی و زنده نگه داشتن شریعت محمدی(ص) گردید. زندگی پر بار امام جعفر صادق(ع) مصادف بود با خلافت پنج نفر از بنی امیه (هشام بن عبدالملک - ولید بن یزید - یزید بن ولید - ابراهیم بن ولید - مروان حمار) که هر یک به نحوی موجب تألم و تأثر و کدورت روح بلند امام معصوم(ع) را فراهم می‌کرده اند، و دو نفر از خلفای عباسی (سفاح و منصور) نیز در زمان امام(ع) مسند خلافت را تصاحب کردند و نشان دادند که در بیداد و ستم بر امویان پیشی گرفته اند، چنانکه امام صادق(ع) در 10سال آخر عمر شریفش در ناامنی و ناراحتی بیشتری به سر بردند.

عصر امام صادق(ع)

عصر امام صادق (ع) یکی از طوفانی ترین دوره‌های تاریخ اسلام است که از یک سو اغتشاشها و انقلابهای پیاپی گروه‌های مختلف، بویژه از طرف خونخواهان امام حسین(ع) رخ می‌داد که انقلاب «ابوسلمه» در کوفه و «ابومسلم» در خراسان و ایران از مهمترین آنها بوده است. و همین انقلاب سرانجام حکومت شوم بنی امیه را برانداخت و مردم را از یوغ ستم و بیداد رهانید. لیکن سرانجام بنی عباس با توطئه، به ناحق از انقلاب بهره گرفته و حکومت و خلافت را تصاحب کردند. دوره انتقال حکومت هزار ماهه بنی امیه به بنی عباس طوفانی ترین و پر هرج و مرج ترین دورانی بود که زندگی امام صادق(ع) را فراگرفته بود. از دیگر سو عصر آن حضرت، عصر برخورد مکتبها و ایدئولوژی‌ها و عصر تضاد افکار فلسفی و کلامی مختلف بود که از برخورد ملتهای اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز روابط مراکز اسلامی با دنیای خارج، به وجود آمده و در مسلمانان نیز شور و هیجانی برای فهمیدن و پژوهش پدید آورده بود. عصری که کوچکترین کم کاری یا عدم بیداری و تحرک پاسدار راستین اسلام؛ یعنی امام(ع) موجب نابودی دین و پوسیدگی تعلیمات حیات بخش اسلام هم از درون و هم از بیرون می‌شد. اینجا بود که امام(ع) دشواری فراوان در پیش و مسؤولیت عظیم بر دوش داشت. پیشوای ششم درگیر و دار چنین بحرانی باید از یک سو به فکر نجات افکار توده مسلمان از الحاد و بی دینی و کفر و نیز مانع انحراف اصول و معارف اسلامی از مسیر راستین باشد و از سوی دیگر از توجیهات غلط و وارونه دستورات دین به وسیله خلفای وقت جلوگیری کند. افزون بر این، با نقشه ای دقیق و ماهرانه، شیعه را از اضمحلال و نابودی برهاند، شیعه ای که در خفقان و شکنجه حکومت پیشین، آخرین رمقها را می‌گذراند و آخرین نفرات خویش را قربانی می‌داد و رجال و مردان با ارزش شیعه یا مخفی بودند یا در کر و فر و زرق و برق حکومت غاصب ستمگر ذوب شده بودند و جرأت ابراز شخصیت نداشتند، حکومت جدید هم در کشتار و بی‌عدالتی دست کمی از آنها نداشت و وضع به حدی خفقان آور و ناگوار و خطرناک بود که همگی یاران
 امام (ع) را در معرض خطر مرگ قرار می‌داد، چنانکه زبده هایشان جزو فهرست سیاه مرگ بودند.

«جابر جعفی» یکی از یاران ویژه امام است که از سوی آن حضرت برای انجام دادن امری به سوی کوفه می‌رفت. در میان راه قاصد تیز پای امام به او رسید و گفت: امام (ع) می‌گوید، خودت را به دیوانگی بزن، همین دستور، او را از مرگ نجات داد و حاکم کوفه که فرمان محرمانه ترور را از طرف خلیفه داشت، از قتلش به خاطر دیوانگی منصرف شد. جابر جعفی که از اصحاب سر امام باقر(ع) نیز می‌باشد، می‌گوید: امام باقر(ع) 70 هزار بیت حدیث به من آموخت که به کسی نگفتم و نخواهم گفت...

آری، شیعه می‌رفت که نابود شود؛ یعنی اسلام راستین به رنگ خلفا درآید، و به صورت اسلام بنی امیه ای یا بنی عباسی خودنمایی کند. در چنین شرایط دشواری، امام(ع) به احیا و بازسازی معارف اسلامی پرداخت و مکتب علمی عظیمی به وجود آورد که محصول و بازده آن، چهار هزار شاگرد متخصص (همانند هشام، محمد بن مسلم و...) در رشته‌های گوناگون علوم بودند و اینان در سراسر کشور پهناور اسلامی آن روز پخش شدند. هر یک از اینان از سویی خود، بازگوکننده منطق امام(ع) که همان منطق اسلام است و پاسدار میراث دینی و علمی و نگهدارنده تشیع راستین بودند و از سوی دیگر مدافع و مانع نفوذ افکار ضد اسلامی و ویرانگر در میان مسلمانان نیز بودند. تأسیس چنین مکتب فکری و این سان نوسازی و احیاگری تعلیمات اسلامی، سبب شد که امام صادق (ع) به عنوان رئیس مذهب جعفری مشهور گردد. لیکن طولی نکشید که بنی عباس پس از تحکیم پایه های حکومت و نفوذ خود، همان شیوه ستم و فشار بنی امیه را پیش گرفتند و حتی از آنان هم گوی سبقت را ربودند. امام صادق (ع) که همواره مبارزی نستوه و خستگی ناپذیر و انقلابی ای بنیادی در میدان فکر و عمل بوده، کاری که امام حسین(ع) به صورت قیام خونین انجام داد، وی قیام خود را در لباس تدریس و تأسیس مکتب و انسان سازی انجام داد و جهادی راستین کرد.

جنبش علمی

اختلافات سیاسی امویان و عباسیان و تقسیم شدن اسلام به فرقه های مختلف و ظهور عقاید مادی و نفوذ فلسفه یونان در کشورهای اسلامی، موجب پیدایش یک نهضت علمی گردید. نهضتی که پایه های آن بر حقایق مسلم استوار بود. چنین نهضتی لازم بود تا هم حقایق دینی را از میان خرافات و موهومات و احادیث جعلی بیرون کشد و هم در برابر زندیقها و مادی‌ها با نیروی منطق و قدرت استدلال مقاومت و آرای سست آنها را محکوم کند. گفت وگوهای علمی و مناظرات آن حضرت با افراد دهری و مادی مانند «ابن ابی العوجاء» و «ابوشاکر دیصانی» و حتی «ابن مقفع» معروف است. زمان امام صادق(ع) در حقیقت عصر طلایی دانش و ترویج احکام و تربیت شاگردانی بود که هر یک مشعل نورانی علم را به گوشه و کنار بردند و در «خودشناسی» و «خداشناسی» مانند استاد بزرگ و امام بزرگوار خود در هدایت مردم کوشیدند.

امام صادق(ع) مسایل فقهی و علمی و کلامی را که پراکنده بود، به صورت منظم درآورد، و در هر رشته از علوم و فنون شاگردان زیادی تربیت فرمود که سبب گسترش معارف اسلامی در جهان گردید. دانش گستری امام (ع) در رشته های مختلف فقه، فلسفه و کلام، علوم طبیعی و... آغاز شد. بر خلاف سایر فرقه ها که بر مبنای عقیده و رأی و نظر خود مطالبی را کم یا زیاد می‌کردند، فقه جعفری توضیح و بیان همان اصول و فروعی بود که در مکتب اسلام از آغاز مطرح بوده است. ابو حنیفه رئیس فرقه حنفی درباره امام صادق (ع) گفت : من فقیه تر از جعفرالصادق کسی را ندیده ام و نمی شناسم.

فتوای بزرگترین فقیه جهان تسنن شیخ محمد شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر که با کمال صراحت عمل به فقه جعفری را مانند مذاهب دیگر اهل سنت جایز دانست - در روزگار ما - خود اعترافی است بر استواری فقه جعفری و حتی برتری آن بر مذاهب دیگر. و اینها نتیجه کار و عمل آن روز امام صادق(ع) است.

در رشته فلسفه و حکمت حضرت صادق(ع) همیشه با اصحاب و حتی کسانی که از دین و اعتقاد به خدا دور بودند، مناظراتی داشته است. نمونه ای از بیانات امام(ع) که در اثبات وجود خداوند حکیم است، به یکی از شاگردان و اصحاب خود به نام «مفضل بن عمر» فرمود، در کتابی به نام «توحید مفضل» هم اکنون در دست است. مناظرات امام صادق (ع) با طبیب هندی که موضوع کتاب «اهلیلجه» است نیز نکات حکمت آموز بسیاری دارد که گوشه ای از دریای بی‌کران علم امام صادق (ع)
 است. شاگردان آن حضرت هم بیش از چهار هزار بوده‌اند، یکی از آنها «جابر بن حیان» است. جابر از مردم خراسان بود. پدرش در طوس به داروفروشی مشغول بود که به وسیله طرفداران بنی امیه به قتل رسید. جابر بن حیان پس از قتل پدرش به مدینه آمد. ابتدا نزد امام محمد باقر(ع) و سپس نزد امام صادق (ع) شاگردی کرد. جابر یکی از افراد عجیب روزگار و از نوابغ بزرگ جهان اسلام است.

در تمام علوم و فنون بویژه در علم شیمی تألیفات زیادی دارد و در رساله‌های خود همه جا نقل می‌کند که (جعفر بن محمد) به من چنین گفت یا تعلیم داد یا حدیث کرد. از اکتشافات او اسید استیک (تیزآب) و تیزاب سلطانی و الکل است. وی چند فلز و شبه فلز را در زمان خود کشف کرد. در دوران «رنسانس اروپا» در حدود 300رساله از جابر به زبان آلمانی چاپ و ترجمه شده که در کتابخانه های برلین و پاریس ضبط است. حضرت صادق(ع) بر اثر توطئه های منصور عباسی در سال 148هجری مسموم و در قبرستان بقیع در مدینه مدفون است. عمر شریفش در این هنگام 65سال بود. از جهت اینکه عمر بیشتری نصیب ایشان شده است به «شیخ الائمه» موسوم است. حضرت امام صادق(ع) هفت پسر و سه دختر داشت.