اشاره: پرونده ویژه عیار آنلاین تحت عنوان «مهد بابا ندارد.» پیرامون آسیب شناسی مهدکودک ها در ایران به زودی منتشر خواهد شد. در این پرونده سعی شده تا با نگاهی کارشناسانه به آسیب شناسی وضع فعلی و ارائه راهکارهای بهبود این وضع بپردازد. یادداشت زیر چهارمین نوشتار از این پرونده است که در ادامه می‌آید.

مقدمه اول: متون تربیتی، خاصه آثار معاصر، از اهمیت ویژه‌ی تربیت دوران کودکی حکایت دارند و توجه ویژه‌ی متخصصان امر تربیت به دوره کودکی و ویژگی‌ها، اصول و روش‌های تربیتی آن تأکیدی بر این اهمیت است. محور مشترک چنین تأکیدی را می‌توان در پی‌ریزی شاکله شخصیتی انسان در دوره کودکی جست‌وجو کرد. روانشناسان و متخصصان علوم تربیتی معتقدند که شخصیت انسان، در چهار سال اول زندگی شکل می‌گیرد و در این سنین، کودک باید تحت تعلیم و تربیت عمیق و همه‌جانبه‌ای قرار گیرد.

مقدمه دوم: بایسته‌های زندگی مدرن، درست یا غلط، سبب شده است که خانواده‌ها کودکان خود را در ساعاتی از شبانه روز برای مراقبت، آموزش و احتمالاً تربیت به مراکزی بسپارند. اهمیت این مراکز زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم در بسیاری از مواقع، خانواده وظیفه خود را به خوبی ایفا نمی‌کند. فقر فرهنگی و کم سوادی یا بی‌سوادی، آشنا نبودن با مسائل تربیتی، مشکلات اقتصادی و دور بودن والدین از محیط خانه به دلیل اشتغال از جمله عوامل این مسئله است. در چنین مواردی، مهدکودک‌ها و مراکز پیش‌دبستانی می‌توانند کمبودهای آموزشی، تربیتی، جسمی و عاطفی کودکان را جبران نمایند.

با این دو مقدمه می‌توان اهمیت و لزوم گسترش شاخه‌ای از علوم تربیتی با عنوان «آموزش و پرورش پیش دبستانی» را درک نمود. در این یادداشت تلاش خواهد شد شرایط و فضای حاکم بر این رشته و مسائل آن در ایران بررسی گردد.

در دانشگاه‌های کشور، گرایش آموزش و پرورش پیش دبستان در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجو می‌پذیرد و به دلیل عدم ارائه مقطع دکتری این گرایش در ایران، علاقه‌مندان برای ادامه تحصیل ناگزیرند که به خارج از کشور سفر نمایند.

هدف این گرایش در مقطع کارشناسی، تربیت متخصصانی است که بتوانند قوای جسمی،‌ عاطفی، روانی،‌ اجتماعی و اخلاقی کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی را پرورش دهند. از این رو دروس به نحوی ارائه می‌شود که برای هر دو دوره‌ی پیش دبستان و دبستان کارایی داشته باشد و تفکیک محتوایی وجود ندارد. «تفاوت‌های فردی کودکان،‌ روانشناسی بازی، مدیریت مراکز پیش‌دبستانی و دبستانی، قصه‌گویی و نمایش خلاق، مشاوره کودک، ادبیات کودکان» برخی سرفصل‌های دروس تخصصی این رشته‌اند و در بین این دروس، ۸ واحد عملی نیز گنجانده شده است.

بر اساس هدف تعیین شده، دانش‌آموختگان گرایش آموزش پیش دبستان و دبستان می‌توانند در مشاغلی همچون مربی دوره‌های پیش دبستانی، آموزگار و مدیر مدارس ابتدائی و کارشناس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به فعالیت بپردازند.

در حال حاضر، عمده دانشگاه‌های اصلی کشور از جمله اصفهان، تبریز، زاهدان، کرمان، شهید چمران اهواز، شیراز، علامه طباطبایی، فردوسی مشهد، علوم بهزیستی و توان‌بخشی و همچنین مراکز وابسته به دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه پیام نور در دوره کارشناسی این گرایش علوم تربیتی دانشجو می‌پذیرند. قابل توجه اینکه بر اساس دفترچه انتخاب رشته آزمون سراسری سال ۹۲، ۶۵۰۰ نفر در دانشگاه فرهنگیان، ۴۷۵۰ نفر در مراکز وابسته به دانشگاه پیام نور و حدود ۳۰۰ نفر در دوره‌های روزانه و شبانه دانشگاه‌های دولتی پذیرش می‌شوند. دانشجویان گرایش آموزش پیش دبستانی و دبستانی دانشگاه فرهنگیان پس از فراغت از تحصیل در وزارت آموزش و پرورش و عمدتاً در مقطع ابتدایی به کار گرفته می‌شوند و عملاً فرصت حضور در دوره پیش‌دبستانی را نمی‌یابند. ظرفیت دانشگاه‌های دولتی نیز آن‌چنان کم است که به هیچ وجه پاسخگوی نیاز بازار کار ۱۸ هزار مهدکودک و مرکز پیش دبستانی نیست.

لازم به ذکر اینکه در مقطع کارشناسی ارشد این رشته، دو گرایش «آموزش و پرورش دبستان» و «آموزش و پرورش پیش دبستان» از هم تفکیک می‌شود. گرایش آموزش و پرورش پیش دبستان در این مقطع، فقط در دانشگاه علامه طباطبایی ارائه می‌شود. هدف از این دوره، تربیت افرادی است که بتوانند نگاه علمی به مقوله آموزش پیش دبستانی را توسعه ببخشند و کودکانی را که در بدو ورود به نظام آموزشی کشور هستند، به درستی هدایت نماید.

برخی از چالش‌های رشته آموزش پیش دبستانی

۱- بخشی از مسائل رشته آموزش پیش دبستانی به محتوای آموزشی آن مربوط می‌شود. در این رشته دانشگاهی همچون دیگر رشته‌های علوم انسانی عمده مباحث ارائه شده برخاسته از مبانی نظری و فلسفی غربی است که هم‌خوانی لازم و متناسب با مبانی نظری اسلامی را ندارد. به‌عنوان نمونه برای تحقق اهداف تربیت دینی و اعتقادی در کودکان، در دروس رشته محتوای مورد نیاز یک مربی پیش‌دبستانی ارائه نمی‌شود. بدین ترتیب نمی‌توان انتظار داشت که دانش‌آموختگان این گرایش توانمندی لازم برای شکوفاسازی تمامی استعدادهای وجودی کودکان را داشته باشند.

علاوه بر این، با توجه به ماهیت کاربردی و عملیاتی این گرایش علوم تربیتی، صرف تمرکز بر مباحث نظری بدون انجام کار عملی در محیط‌های آموزشی، موجب می‌شود که دانش‌آموختگان برای فعالیت مؤثر متناسب با نقش تعریف شده در نظام تعلیم و تربیت از بنیه عملی لازم برخوردار نباشند. در دوره کارشناسی آموزش پیش دبستانی و دبستان، درس کارورزی تنها درس عملیاتی این رشته محسوب می‌شود. به‌رغم این اهمیت، به دلیل عدم همکاری اغلب مراکز پیش‌دبستانی و مهدها و عدم توجه لازم استادان مربوطه، فرصت فراهم شده در این درس نمی‌تواند کارایی لازم را داشته باشد.

جالب اینکه در مقطع کارشناسی ارشد آموزش پیش دبستانی، درس کارورزی گنجانده نشده است و تأکید بیشتر بر وجوه نظری است؛ در حالی که کارکرد و ماهیت این مقطع صرفاً گسترش مبانی نظری نیست و افزایش توان عملی دانش‌آموختگان در تعامل تربیتی صحیح با کودکان به شکل تخصصی (هفت سال اول) نیز مدنظر قرار دارد. چنین توانایی به سبب عدم تفکیک گرایش‌های دبستان و پیش دبستان در دوره کارشناسی، شکل نمی‌گیرد و انتظار می‌رود در دوره ارشد به آن توجه ویژه‌ای شود. با توجه به تفاوت‌های موجود در دوره رشد پیش دبستان نسبت به دبستان، تفکیک این دو گرایش از هم در مقطع کارشناسی سبب تمرکز دروس و آموزش‌های ارائه شده و به‌تبع آن افزایش کیفیت و کارایی دانش‌آموختگان این گرایش‌ها خواهد شد.

۲-برخی از مسائل گرایش آموزش پیش دبستانی به کادر آموزشی متخصص در آموزش عالی ارتباط می‌یابد. به‌رغم سابقه تأسیس گرایش‌های مرتبط با این حوزه از دهه پنجاه شمسی در ایران، همچنان در ایران تربیت متخصص در مقطع دکتری گرایش پیش دبستانی صورت نمی‌گیرد و در کل کشور تنها یک نفر در این گرایش دارای درجه دکتری است! با توجه به کمبود کادر آموزشی، عمده مباحث تخصصی توسط استادان رشته‌های مشابه از جمله روانشناسی تربیتی ارائه می‌شود که این امر بر کیفیت آموزش‌ها تأثیر منفی داشته است. این مسئله، لزوم اهتمام سیاست‌گذاران نسبت به طراحی و راه‌اندازی مقطع دکتری گرایش‌های مرتبط با آموزش پیش دبستانی را آشکار می‌کند.

۳- بازار کار چالش دیگری است که پیش روی دانش‌آموختگان گرایش آموزش پیش دبستانی قرار دارد. برخلاف تعریف اولیه صورت گرفته در اهداف این رشته، اکثر قریب به اتفاق دانش‌آموختگان آن امکان اشتغال در مهدکودک و مراکز پیش دبستانی را پیدا نمی‌کنند. به‌کارگیری افراد فاقد تخصص و تحصیلات مرتبط در مهدکودک‌ها از جمله دلایل عمده‌ی این امر است، زیرا نیروی کار فاقد تحصیلات دانشگاهی، ارزان‌تر تمام شده و سود مادی مدیران این مراکز را بهتر تأمین می‌کند. البته ضعف توانمندی دانش‌آموختگان گرایش آموزش پیش دبستانی نیز به این مسئله دامن زده است. با توجه به این نکته بازنگری جدی در نحوه ارائه مجوز به افراد برای تأسیس این مراکز از یک سو و اصلاح برنامه آموزشی تحصیلات آکادمیک رشته‌های مرتبط بسیار ضروری خواهد بود.

- «خلأ نظری موجود در حوزه تربیت کودک پیش از دبستان» و «ضعف در ادبیات علمی و کاربردی این حوزه» چالش مهمی است که ضعف وجه پژوهشی گرایش آموزش پیش دبستانی را نشان می‌دهد. ضمن اینکه این ضعف به دلیل خلأ جدی ادبیات نظری و منابع علمی مبتنی بر مبانی اسلامی در این حوزه اهمیت دو چندان می‌یابد. کامل نبودن چرخه‌ی تربیت دانشجو و پژوهشگر به‌ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی یکی از عوامل اصلی است که این معضل را تشدید می‌نماید و نیازمند توجه جدی مسئولین امر است.