به گزارش سرویس دینی جام نیوز، مساجد به لحاظ فرهنگی و تربیتی کارکردهای مهمی در ابعاد مختلف و متنوع داشته اند.  برخی از کارکردهای مسجد به شرح زیر است.



 الف) آموزشی



 یکی از ابعاد مهم نقش های مسجد، جنبه تعلیم و  تعلم بوده است. مساجد توانسته اند در صدر اسلام نقش آموزش و تعلیم را به خوبی ایفا کنند زیرا که قرآن کریم برای علم و  فراگیری دانش اهمیت و جایگاه بالایی قائل بود. اولین آیه قرآن که بر پیامبر(ص) نازل شد وی را به خواندن دعوت نمود و در ادامه سخن از تعلیم خدا و  تعلم انسان سخن به میان آورد. قران کریم پیوسته پیامبر(ص) را مامور آموزش دادن انسان ها معرفی می کند و از او می خواهد این رسالت مهم را بر دوش گیرد.



«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»



«اوست خدایی که به میان مردمی بی کتاب پیامبری از خودشان مبعوث داشت تا، آیاتش را بر آنها بخواند و کتاب و حکمتشان بیاموزد اگر چه پیش ازآن در گمراهی آشکار بودند. »



 از سوی دیگر احادیث بی شماری در ارتباط با فراگیری علم در هر زمان در هر جا و بر هر فرد وجود دارد که مسلمانان را به تعلیم و تعلم فرا می خواند. هرگاه پیامبر(ص) جمعی را می دید که در مسجد تشکیل شده مشغول درس بودند کنار آنها می نشست و می فرمود: من به این امر مامور شده ام.



 



 اول) مسجد الحرام



 مسجد الحرام از دیر باز محل اجتماع  مردم بود. مشرکان قریش، بازرگانان و مسافران به این مکان می  آمدند و  برای طواف یا پرستش بت ها در مسجد الحرام حضور می یافتند. پیامبر(ص) بارها در کنار حجر  اسماعیل می ایستاد و به تلاوت قرآن می پرداخت و مردم را به اسلام دعوت می نمود. رسول خدا در مسجد الحرام برای یاران خویش از معارف قرآن سخن می گفت، واجبات و محرمات را برای آنها آموزش می داد و به سوالات مسلمانان پاسخ می داد. سخنان پیامبر(ص) نه تنها کسل کننده نبود بلکه برای یاران بسیار پرجاذبه و با طراوت بود. این جلسات هر روز برگزار نمی شد تا مبادا شنوندگان خسته شوند. نوشته اند که برگزاری جلسات سخنرانی بعد از نماز صبح و شام منقعد می شد.



 



دوم) مسجد النبی



 اولین معلم مسجد النبی، پیامبر(ص) بود. یاران آن حضرت همچون شاگردانی با وفا آن حضرت را چون نگینی در بر می گرفتند و با آن حضرت به بحث و گفتگو می نشستند. تاریخ نشان می داد که شاگردان این مدرسه در سراسر بلاد اسلامی پراکنده شدند و اسلام رابه اقصی نقاط قلمرو آیین محمدی رساندند.



 معاذ بن جبل جوان انصاری بود و در فراگیری  قرآن تلاش زیادی کرده بود و بعد از فتح مکه رسول خدا(ص) او را برای تعلیم قرآن به اهل مکه گذاشت و خود به سوی حنین رهسپار شد هنگام رحلت رسول اکرم(ص) همین معاذ  در یمن مشغول ترویج اسلام بود و بعد از رحلت پیامبر(ص) به سوی شام رفت و در آن جا برای مردم فقه و قرآن می گفت. شخصی به نام ابو بحریه می گوید: وارد مسجد حمص شدم، جوانی را دیدم که مردم اطرافش نشسته اند و او سخن می  گوید مثل اینکه از دهانش نور خارج می شود. بالاخره معاذ در سال هجده هجری در سن سی و  پنج سالگی براثر طاعون در شام در گذشت.



 هر چند محور فعالیت های فرهنگی و آموزشی در مسجد النبی، شخص پیامبر(ص) بود اما زمان عدم حضور آن حضرت اقدامات  آموزشی و دینی تعطیل نمی شد. دراین شرایط افراد از سوی پیامبر(ص) نصب می شدند و به این امر خطیر گمارده می شدند.



 برگزاری این جلسات سخنرانی و کلاس های آموزشی بعد از پیامبر(ص) استمرار یافت و در مساجد دیگر نیز برقرار می شد. مکان هایی چون مسجد الاقصی، مسجد بصره، جامع اموی دمشق، جامع منصور بغداد و مساجد مصر از  جمله مساجدی بودند که کانون فرهنگی و  آموزشی به حساب می آمدند.



 



 سوم) استمرار حیات علمی مساجد توسط امامان شیعه



کلاس های که در مسجد الحرام و مسجد النبی تشکیل می شد تنها توسط پیامبر(ص) اداره نمی شد. گاهی امام علی(ع) به فرمان پیامبر(ص) از منبر آن حضرت بالا می رفت و یک پله پایین تر از مکان رسول خدا(ص) می نشست و  برای مردم سخن می گفت، همگان حدیث پیامبر(ص) را شنیده بودند که رسول خدا(ص) شهر علم است و دروازه اش علی(ع) لذا اصحاب پیامبر(ص) از دروازه علم رسول خدا(ص) وارد می شدند و از محضر علی(ع) فیض می بردند. حضرت علی(ع) از هیچ سوالی روی گردان نبود و هرگاه کسی از آن امام(ع) سوالی می کرد، بی جواب باز نمی گشت. ابن ابی الحدید از عمر نقل می کند که می گفت خدا روزی را نیاورد که معضلی پیش آید و ابوالحسن پیش ما نباشد. همچنین عمر دائم می گفت: هرگاه علی(ع) در مسجد است کسی جز او حق فتوا ندارد.



بعد از امیر مومنان(ع)، امام حسن(ع) به سرنوشت پدر دچار شد و از صحنه سیاست کناره گیری کرد اما حرکت حضرت علی(ع) را استمرار بخشید. بلاذری نقل میکند که امام حسن(ع) وقتی نماز صبح را در مسجد النبی به جای آورد تا طلوع آفتاب مشغول ذکر می شود. آن گاه به یکی از ستون های مسجد تکیه می دهد و می نشیند. هرکس مسجد باشد، می آید و از او استفاده می کند تا اینکه که آفتاب بالا می آید، پس او  برمی خیزد و دو رکعت نماز می خواند و به خانه های همسران پیامبر(ص) می رود و از احوال آنان جویا می شود و بعد به منزل خود رهسپار می شود. دوباره هنگام عصر به مسجد می رود و برنامه نماز و رجوع مردم به او تکرار می شود.



 



شکوفایی دانش اسلامی در عهد امام صادق(ع) به اوج رسید. در زمان آن حضرت، مسجد النبی بسان زمان پیامبر(ص) چونان خورشیدی درخشید و به کانون نشر معارف دینی تبدیل شد. در عصر امام صادق(ع) معارف اسلامی تدریس می شد و دانش پژوهان و دانشمندان گردا گرد آن جلسات درس امام صادق(ع) تا چهار هزار نفر برآورد شده اند. آن حضرت شاگردان ممتاز خویش را برای تدریس و مناظره در رشته های مختلف علمی آموزش می داد. در آن زمان بازار علم و  فرهنگ چنان رونق گرفت که دیگر مساجد نیز جایگاه فرهنگی خویش را به دست آورند. امام رضا(ع) درباره جلسات درس خویش در مسجد النبی فرمود: من در مسجد پیامبر(ص) می نشستم، با آنکه که شمار عالمان در مدینه زیاد بود. ولی هرگاه در مسئله ای با مشکل مواجه می شدند، همگان معتقد بودند که بایستی مسئله را با من درمیان بگذارند. آنان که مسایل و مشکلات علمی خویش را به سوی من می فرستادند و من بدانها پاسخ می گفتم.



 



حاصل آنکه مسجد نقش مهمی در برگزاری  جلسات درس و آموزش داشت. گسترش مراکز آموزشی و فرهنگی مرهون ساختار مسجد است. مسلمانان بسیاری از این دانش ها و آگاهی های خویش را در مساجد فرا گرفتند و از حضور در این مکان مقدس بدست آوردند. مسجد نه تنها عبادتگاه است بلکه دانشگاهی بزرگ به حساب می آید که شور و نشاط علمی و فرهنگی را پی ریزی کرد. برمتولیان مسجد است که این مکان را به پایگاه علم و دانش تبدیل کنند و در آنجا این مسیر لازم است. معارف دینی ومباحث اعتقادی اولویت یابند و  سکان داران فرهنگی مساجد مباحثی نو و با زبانی مخاطب فهم، عقاید دینی و دانش های اسلامی را برای قشرهای مختلف طراحی  و ارایه کنند تاجان تشنگان از زلال معارف قرآن سیراب گردد. گرمی بازار علم دینی باید در مساجد باشد، جایگاه ارتقای رشد اخلاقی جامعه مسجد است  و در این مکان باید فضایل اخلاقی ترویج و  و برجسته شوند. امروزه خوشبختانه شاهدیم که بسیاری از درس ها در حوزه های علمیه در مساجد برگزار می شود. ضروری است که مسئله آموزش و فرهنگ را در مساجد جدی گرفت و آن را به یکی از ابعاد اصلی مسجد تبدیل کرد. رسول خدا فرمود: هرکس همواره به مسجد رفت و آمد کند، این هشت خصلت را به دست می آورد:  نشانی استوار، فریضه ای  برای انجام یافته، سنتی به پا داشته شده، علمی جدید، دوستی مفید، سخنی که او را به راه راست هدایت کند یا از هلاکت برهاند و نیز ترک گناه به جهت بیم از خدا یا شرم از مردم.



 



مبالغه آمیز نیست اگر بگوییم قرآن کریم سنگ بنای سواد آموزی برای مسلمانان اولیه بود. از همان ابتدا، مسلمانانی که خواندن و نوشتن می دانستند، افتخار ثبت و ضبط مطالب وحی را پیدا کردند. قرآن در اوائل نزول برای مسلمانان زبان رسمی و متن معتبر به حساب می آمد. قرآن اولین کتابی بود که در دسترس تمام مسلمان ها قرار گرفت. جالب اینکه بدانیم واژه قران به معنای خواندن است. گذشته از اینکه کتاب آسمانی بیشترین مشوق برای کسب علم توسط مسلمانان بوده است. بر این اساس آموزش علوم مختلف قرآن، تدبر در آیات و فهم عمیق مضامین وحی باید در  مساجد توسعه فراوانی یابد، به گونه ای که قرآن اصلی ترین موضوع در مساجد باشد.



 

 برگرفته از کتاب مسجد و سبک زندگی