به‌طوری‌که پیغمبر اکرم(ص)، در مورد اهمیّت این ماه می‌فرماید: «شما در این ماه به مهمانی خدا خوانده شده‌اید، در این ماه، خدا میزبان است و شما میهمان». به‌منظور بررسی اهمیّت و جایگاه ماه مبارک رمضان، گفت‌وگویی را با حجت‌الاسلام حسن رمضانی، عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.

*ماه امّت

ماه مبارک رمضان براساس آن‌چه در روایات منعکس شده، ماه امّت نام گرفته که در برابر ماه رسالت و در برابر ماه ولایت می‌باشد. شهر رجب به ماه ولایت، و ماه شعبان به ماه رسالت، و ماه رمضان به ماه امّت نام‌گذاری شده است. من می‌خواهم در این فرصت، به این مطلب اشاره کنم که چرا ماه شعبان به ماه رسالت، ماه رجب به ماه ولایت و ماه رمضان به ماه امّت نام‌گذاری شده است. برای بیان این مسأله، خوب است از یک مثال استفاده کنم و آن عبارت است از آبشاری با حجم بسیار زیادِ آب که برای عموم مردم، گیاهان و حیوانات، قابل استفاده نیست. این آبشار برای کسی قابل استفاده است که قدرت صعود به اوج و بهره‌مندی از آن آب را داشته باشد. این آب برای این‌که قابل استفاده شود و عموم بتوانند از آن بهره‌مند شوند، در مرحله‌ی اول باید به شعبات کوچک‌تر تقسیم شود تا از حجم آن کاسته شود و پس از تقسیم‌شدن، در مرحله‌ی پائین‌تر به نهرهای کوچک و کوچک‌تر تقسیم بشود تا به‌صورتِ قطره‌قطره و ذره‌ذره به خورد این گیاهان، حیوانات و عموم مردم برسد و جذب این‌ها بشود و هرچه مستعد حیات است، از این قطرات و ذرّاتِ آب بهره بگیرد و حیاتِ آن استمرار پیدا کند. باتوجه به این مثال، ماه رجب که گفته می‌شود، ماه ولایت است؛ یعنی فیضی‌که در این ماه قرار دارد، آن‌قدر در افق بالا قرار دارد که افرادی‌که در مقام قرب الهی و جزء اولیای الهی هستند، می‌توانند از فیض این ماه بهره بگیرند؛ لذا افراد کمی در ماه رجب موفق به روزه‌گرفتن و مواظبت بر اعمال خود هستند و به همین دلیل در روز قیامت «رجبیون» جایگاه ویژه‌ای دارند.

در ماه شعبان، همان‌طور که از اسمش پیداست، فیض، شعبه‌شعبه می‌شود و این کاری است که از مقام رسالت برمی‌آید؛ چون رسول‌الله با توجه به مقام رسالتش، واسطه‌ی بین حق و مردم است؛ درست مثل‌ترانسفورهای قوی برق، که برق قوی را تضعیف می‌کنند و در سطح ولتاژ 220 ولت در اختیار عموم قرار می‌دهند. رسول‌الله هم با توجه به آن شأنی که دارد، واسطه‌ی بین مردم و خداوند است و فیض غیرقابل‌تحمل را متناسب با هضم و قابلیت افراد، در اختیار ایشان قرار می‌دهند. در ماه شعبان که ماه رسالت است، فیض بدین‌گونه تقسیم می‌شود.

امّا ماه رمضان، ماه امّت است؛ یعنی ماهی است که در آن ماه، فیوضات الهی عمومی می‌شود و دیگر همه باید از برکات معنوی بهره بگیرند. خدای تبارک و تعالی در این ماه، فیض را قطره‌قطره کرده و به خورد هر فرد مستعدی می‌دهد. باتوجه به آداب‌ورسوم و احکام و قوانینی که خدای متعال در این ماه تشریع کرده است، به راحتی افراد می‌توانند در راستای آن فیوضات قرار بگیرند و نیازهای خودشان را تأمین کنند و از آفات کمال انسانی، خود را برکنار کنند؛ لذا در این ماه، انسان به‌راحتی روزه می‌گیرد؛ به‌راحتی قرآن می‌خواند و راحت‌تر بر اعمال خود مواظبت می‌کند. بنابراین فیض این ماه، فیض عام است و خداوند به همه اجازه داده است که در این تهذیب نفس وارد شوند و هرکسی براساس استعداد خود، از این فضا بهره بگیرد. به‌عبارت بهتر، خداوند در این ماه، شرایط و مقدمات را از هرحیث برای سلوک و سعادت و کمال و به اوج‌رسیدن آماده کرده است و از اینجا به بعد، وظیفه‌ی ماست که از این فضای آماده‌شده بهره بگیریم. برخی‌ها در این ماه همچون نوزادی هستند که علیرغم این‌که مادر می‌خواهد او را از غذای خوب تغذیه کند و او را از وابستگی به شیر مادر نجات دهد، امّا نوزاد امتناع کرده و آن را پس می‌زند. انسان هم گاهی همین‌طور است و در حالی‌که خدای متعال، همه‌ی شرایط را مهیا کرده و برای کوچک‌ترین اعمال در این ماه، ثواب‌های چندین‌برابر قرار داده، قدر آن را نمی‌داند و به‌نوعی بدغذایی می‌کند. امّا خوش به سعادت بعضی دیگر که از ماه ولایت و رسالت بهره گرفته و به فضای ماه رمضان هم که می‌رسند، از لحظه‌لحظه‌ی این ماه بهره می‌گیرند. بعضی‌ها هم در حدّ متوسط هستند و سعی می‌کنند در حدّ توان از ادعیه و اذکار این ماه بهره بگیرند و در رأس همه‌ی اعمال، همان‌طور که پیامبر اکرم(ص) در جواب امام‌علی(ع) فرمودند: «بهترین اعمال در این ماه، اجتناب از محرّمات است» و به تعبیر دیگر، اگر گفته شود چه‌کاری بهتر است که انجام شود، باید گفت: به‌دنبال انجام بهترین‌کار نباشید، بلکه به‌دنبال ‌ترک یک‌سری امور باشید. درواقع، ماهیّت ماه رمضان، بیشتر ماهیّت سلبی است، نه ایجابی، و غلبه بیشتر با ماهیّت سلبی آن است که نباید در این ماه گناه کرد.

حال اگر کارِ خیری هم صورت می‌گیرد، از متّقین که از گناه دوری می‌کنند، پذیرفته می‌شود و خدا از متّقین، اعمال‌شان را می‌پذیرد. اگر شخصی متّقی باشد و از گناهان پرهیز کند، یک آیه مثل کلّ قرآن از او پذیرفته می‌شود، ولی اگر اهل تقوی نباشد، ختم قرآن هم برای او سودی ندارد. پس مسأله‌ی عمده در این ماه، پرهیز است؛ همان‌طور که خداوند متعال می‌فرماید: کتب علیکم الصیام... لعلکم تتقون. پس فلسفه‌ی روزه، تقوی است که همان جنبه‌ی سلبی و پرهیز و انجام‌ندادن گناه و معصیت است.

*حقیقت رمضان

برای رسیدن به حقیقت ماه رمضان و دوری از گناه در روزهای ماه رمضان، باید مراقبه و مواظبت بر اعمال داشته باشیم. همان‌طورکه بر ننوشیدن و نخوردن و پرهیز از مفطرات، مواظبت می‌کنیم، باید در نگاه‌کردن، صحبت‌کردن، و اعمال دست‌وپا نیز مواظب باشیم و حالت مراقبه بر ما حاکم باشد. روزهای ماه رمضان ما باید با غیر ماه رمضان تفاوت داشته باشد. در ارتباط با خلق خدا و مؤمنان، برخورد کریمانه و متواضعانه داشته باشیم. مهربانی و حُسن‌خلق را گسترش بدهیم و با همه مهربانانه برخورد کنیم. رحمت نگاه رحیمانه را از افراد مستمند و ضعیف دریغ نکنیم. در این ماه، مشکل‌گشا باشیم، نه مشکل‌آفرین. ایثار و انفاق و صدقات از ما در این ماه بیشتر صادر شود و به تعبیر بهتر، همان کنیم که در دعای بعد از فریضه در ماه رمضان آمده است: اللهم ادخل علی اهل القبور السرور...؛ یعنی به فکر مردگان باشیم و با اعمال خیر خودمان، به قبرهای آنان سرور وارد کنیم و همین‌طور رسیدگی به اوضاع فقرا، اصلاح وضعیت مسلمانان و تغییر در حالت خودمان.

این‌ها را ما در دعا می‌خوانیم، ولی بدون عمل فایده ندارد. الداعی بلا عمل کالرامی بلاوتر؛ مَثل کسی‌که دعا می‌کند، اما عمل نمی‌کند، مَثل کسی است که تیر دارد، اما زه ندارد تا تیر خود را پرتاب کند. بنابراین فقط دعا نخواند، بلکه به این فکر هم باشد که آیا تاکنون به این فقراتِ دعا عمل کرده است یا خیر. آیا برای پوشاندن برهنگان، سیرکردن گرسنگان، شفای مریضان و غیره، گامی برداشته است یا خیر.