به گزارش سرویس دینی جام نیوز، بـعـد از رحـلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، کشور اسلامی هنوز گسترش زیادی نیافته و بـا مـسـائل فکری و فرهنگی حادّی مواجه نبود. بیشتر مسلمانان پیامبر صلی الله علیه و آله را دیده و سخنان آن حضرت را شنیده بودند. آنچه که به عنوان مساله مهم جهان اسلام، بیشتر فکر آنان را به خود مـشـغـول مـی کرد، مسائل فرهنگی و فکری نبود، بلکه حفظ موجودیت کشور اسلامی و سرکوبی دشمنان خارجی بود.

تـقریبا نیمه اول قرن اول هجری به همین منوال به سر آمد و کشور اسلامی همچنان گسترش می یـافـت. اما از نـیـمـه دوم قـرن اول، کم کم گـروه های فـکری خـود را مـی نمودند و در پی آن مـسـائل و مـشـکـلات فـکـری و فرهنگی نیز پدیدار گشت. به همین جهت بود که امام سجاد علیه السلام نیز که امامتش معاصر این زمان بود، بیشتر فعالیت خود را بر جنبه فکری و فرهنگی نهاد، البته به روش دعـا و مـنـاجـات، زیـرا بـرای آن بـزرگـوار تـشـکـیـل حـلقـه درس و بـیـان مـسـتـقـیـم مـسـائل امـکـان نـداشـت.

پس از شهادت امام چهارم، یعنی درست سال های امامت امام باقر علیه السلام مـصـادف بـا اوج گـیـری مـسـائل فـکـری و فـرهـنـگـی در جـامـعـه اسـلامـی گردید. آن دوران، عصر پیدایش مشرب های فقهی و نقل حدیث و تفسیر بود. رویکرد صاحبان فتوا و عالمانی از اهل سنّت مانند زهری، ابراهیم نخعی، ابوالزناد، رجاء بن حیاة و... که همگی کم و بیش به دستگاه حاکمیّت اموی وابستگی داشتند، ضرورت احیای سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را مطرح می کرد.

از سوی دیگر، جلوگیری از تدوین حدیث، که به دستور خلیفه اوّل و دوّم انجام گرفت، از عوامل عمده انزوای فقه بود؛ فقهی که دست کم هشتاد درصد آن متّکی به احادیث روایت شده از پیامبر صلی الله علیه و آله بود. ذهبی از ابوبکر نقل می کند که گفت: فلا تحدّثوا عن رسول اللّه شیئا، فمن سألکم فقولوا: بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ کِتابَ اللّهَ فَاستَحِلُّوا حلالَه و حَرِّمُوا حَرامَه.(1)

از رسول خدا چیزی نقل نکنید و در جواب کسانی که از شما درباره حکم مسئله ای پرس و جو می کنند، بگویید: کتاب خدا میان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.

شاگردان امام باقر علیه السلام بعدها وارد سوریه، مصر، اروپا، و آفریقا شدند و آنچه را آموخته بودند، در آن جا نشر دادند و اگر امروز آثاری از اسلام و حقایق آن در آن اماکن می بینیم سرچشمه گرفته از درس و بحث امام باقر و امام صادق علیهماالسلام است.

در این باره از عمر نیز چنین نقل شده:أقِلُّوا الرِّوایَةَ عَنْ رَسُولِ اللّه و اَنا شَریکُکُم. (2)

از رسول خدا کمتر حدیث نقل کنید که در این کار من هم شما را همراهی می کنم.

و از معاویه نقل می کنند که گفت:

علیکم من الحدیث بما کان فی عهد عمر فانّه کان قد اخاف الناس فی الحدیث عن رسول اللّه.(3)

به روایاتی که در عهد عمر از رسول خدا روایت شده است اکتفا کنید، زیرا عمر مردم را در مورد نقل حدیث از پیامبر بر حذر می داشت.

اما در زمان امامت امام باقر علیه السلام، فروکش شدن تنش های سیاسی پس از حادثه کربلا و شکست خوردن و از میان رفتن ابن زبیر و یکپارچه شدن حاکمیت مروانیان، به ناچار بسیاری از علما را از صحنه سیاست دور کرد و به حوزه درس و حدیث سوق داد و آن ها را واداشت که به به نقل احادیث و تدوین آن رو آورند و قوای فقهی برای مردم ارائه دهند.

در این شرایط که بیم آن می رفت احادیث از تحریف تحریف گران و وابستگان حکومت وقت مصون نماند و در اثر برخورد فرهنگ و معارف اسلامی با فلسفه و عقاید و آرای فلاسفه و دانشمندان یونان و روم، شبهات و اشکالات فراوانی در میان دانشمندان پدیدار شود، امام باقر علیه السلام احساس کرد که می بایست با ابراز و اشاعه نظریّه های فقهی اهل بیت علیهم السلام در برابر انحرافاتی که به دلایل مختلفی در احادیث اهل سنّت رسوخ کرده بود، موضع گیری نماید.

نظریّه های فقه شیعه گر چه تا آن زمان به گونه محدود و در حدّ اذان، تقیه، نماز میّت و ... روشن شده بود، با ظهور امام باقر علیه السلام قدم مهمّی در این میان برداشته شد و یک جنبش فرهنگی تحسین برانگیز در میان شیعه پدید آمد.

امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام که خود از اهل بیت و نماینده مکتب آنان بودند اهل بیتی که باب علم رسول خدا هستند دانشگاهی را گشودند و در آن دانشگاه شاگردانی را پرورانیدند و این شاگردان هر یک با ذوق و علاقه خود رشته ای از معارف و علوم والای اسلامی را فرا گرفتند.

امام باقر علیه السلام شاگردان برجسته ای در زمینه های فقه و حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی تربیت کرد و شخصیّت های بزرگی همچون محمّد بن مسلم، زرارة بن اعین، ابوبصیر، برید بن معاویه عجلی، جابر بن یزید، حمران بن اعین و هشام بن سالم که همگی از تربیت یافتگان مکتب آن حضرتند.

با استفاده از دو کتاب رجالی جامع الرّواة و رجال شیخ طوسی، نام بیش از 450 تن از شاگردان امام باقر علیه السلام به دست می آید که در میان آنان اسم گرامی جعفر بن محمّد امام صادق علیه السلام و حسین بن علی ابن الحسین و عمر بن علی بن الحسین و زید بن علی بن الحسین برادران امام باقر علیه السلام و دو زن که از مکتب امام باقر علیه السلام به ره جسته اند، به چشم می خورد.(4)

نهضت علمی امام باقر علیه السلام در شرایطی تحقق یافت که جمود فکری بر سراسر جهان اسلام حاکم گـشـتـه بـود. عـالمـان و فقیهان مشهور، یا به دربار وابسته بودند و یا به حوزه های فکری مـنـحـرف و سـرگـرم کننده که نه تنها نمی توانستند ملجاء و پناهگاه مردم تشنه و جویای حقیقت باشند که گاه خطرناکتر از رجال سیاسی بر مشکلات و سرگردانی مردم می افزودند.

شاگردان امام باقر علیه السلام تنها شیعه نبوده اند، بلکه آن امام همام شاگردان فراوانی از اهل سنّت نیز داشته است که بسیاری از آن ها در کتب صحاح ستّه معروفند و از امام باقر علیه السلام نقل حدیث نموده اند. از جمله سفیان ثوری، سفیان بن عیینه و ابوحنیفه و ابن شهاب زهری و محمد بن منکدر و یحیی بن کثیر و اوزاعی و عبدالملک بن عبدالعزیز... .

جمع شاگردان امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام را تا شش هزار نفر نیز نوشته اند و گفته اند تنها در کوفه حدود 900 راوی حدیث سرگرم درس و بحث بودند و همه از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام نقل حدیث می کرده اند.(5)

شاگردان امام باقر علیه السلام بعدها وارد سوریه، مصر، اروپا، و آفریقا شدند و آنچه را آموخته بودند، در آن جا نشر دادند و اگر امروز آثاری از اسلام و حقایق آن در آن اماکن می بینیم سرچشمه گرفته از درس و بحث امام باقر و امام صادق علیهماالسلام است.

بنا بر این، نهضت علمی امام باقر علیه السلام در شرایطی تحقق یافت که جمود فکری بر سراسر جهان اسلام حاکم گـشـتـه بـود. عـالمـان و فقیهان مشهور، یا به دربار وابسته بودند و یا به حوزه های فکری مـنـحـرف و سـرگـرم کننده که نه تنها نمی توانستند ملجاء و پناهگاه مردم تشنه و جویای حقیقت باشند که گاه خطرناک تر از رجال سیاسی بر مشکلات و سرگردانی مردم می افزودند.

پی نوشت:

1) تذکرة الحفاظ 1 ج 1، ص 3.

2) همان، ص 7.

3) همان.

4) امام باقر علیه السلام جلوه امامت در افق دانش، صص 63 تا 74.

5) اعیان الشیعة، ج 5، ص 194.

تسنیم