فقر و بیکاری دو همزاد اند؛ هر جا فقر است بیکاری هم هست و اگر بیکاری به وجود آمد فقر هم به دنبال آن خواهد آمد. اینکه فرمود می ترسم فقر به کفر بکشد بی جهت نیست. هم فقر مادی به کفر می کشد و هم فقر معنوی که بسیار شدید تر است. البته به نظر من تنبلی را هم باید به آن اضافه کرد. تنبلی و تن پروری هم فقر می آورد وبی شک آنهائی که تن به کار نمی دهند و یا بی جهت فقط کار خاصی را طلب می کنند روی خوش .و اسایش نخواهند دید.

روایت فوق از حضرت علی چند نکته را بیان می کند:



اول اینکه آب و خاک سرمایه است،سرمایه هایی بسیار گرانبها و تجدید ناشدنی

دوم. اینکه سرمایه نیاز به کار دارد. بدون کار سرمایه کاری نمی کند.

سوم اینکه اصلی ترین نیاز ها نیاز غذائی است تا انسان زنده بماند. و در رأس آنها گندم و غلات

چهارم اینکه تولید ارزش ذاتی دارد و اگر تولید باشد اشتغال هم هست.

پنجم اینکه داشتن آب و خاک تنها کفایت نمی کند برای آنکه از آن تولیدی در آید نیاز به ابزار دارد.

ششم اینکه ابزار باید پیشرفته باشد والا ابزار نابکار دردی را دوا نمی کند. پس باید با فناوری پیش رفت.

هفتم اینکه دانش کار و مهارت در آن می تواند تولید را بالا ببرد پس اطلاعات و دانش در تولید حرف اول را می زند.

هشتم اینکه برای تأمین سایر نیازمندی ها لازم است افزوده تولید را به فروش برساند ولذا نیاز به شناخت جامعه و بازار و نرخ های برابری و مسائل اقتصادی دارد تا بتواند به زندگی ادامه دهد.

نهم اینکه برای استمرار تولید بایدبه فکر محیط زیست بود تا تخریب صورت نگیرد. زیرا آینده های دور و نزدیک زندگی در خطر خواهد بود

دهم نیاز به کشاورزی فراگیر است و هیچکس بی نیاز از آن نیست.یازدهم همه می توانند در آن سهیم باشند و هرکس می تواندگوشه ای از کار را بگیرد دوازدهم اینکه بازخورد و محاسبه روند و ثبت تجربیات باید صورت گیرد تا کار روز به روز بهتر شود و می توان باز بر آن افزود.



بدیهی است که آب و خاک بسیار مهم اند و جزو چهار رکن افسانه ای جهان هم بوده اند، آیا تذکر دو عنصر آب و خاک برای شروع زندگی مانع از این است که با گسترش فناوری و افزایش جمعیت بسیاری از چیز های دیگر هم جزو لوازم زندگی باشد، البته طبیعی است- نه به اندازه تولیدات مستقیم از آب و خاک که عمده آن محصولات کشاورزی است-، آنها را هم بتوانیم جزو سرمایه بدانیم؟ آیا همین محصولات کشاورزی برای افزایش تولید، برای توزیع مناسب، برای حفاظت از آسیب، برای انتقال و جابجائی نیاز به اطلاعات و دانش و فناوری های گوناگون از نظر ساختمانی و بهداشتی و مانند آن دارد؟ و اگر دارد عدم تلاش برای تولید و یا خرید سودآور دانش برای آنکه از ضرر جلوگیری شود جزو لوازم واجب به حساب نمی آید؟



البته کسی که آب و زمین دارد معلوم است که نمی تواند آنها راخام بفروشد؛ پس منظور آن است که در آنها کاری صورت گیرد و مشخص هم نشده چه کاری . بدیهی است حد اقلِ کار هم منظور نیست بلکه حداکثر آن منظور است.. اگر معنای زهد را هم در نظر بگیریم که به معنای بیشترین تلاش و کمترین بهره برداری شخصی است، شاید بتوان تمام فعالیت های آب و خاکی را از آن استنباط کرد. آنوقت می طلبد که فرد و جامعه حداکثر تلاش خود را برای استفاده بهتر از دارائی و سرمایه خود بنماید.



در این روایت که از آب و خاک سخن به میان آمده، ولی آیا کوه هم خاک و یا جزو خاک نیست؟ آیا معادن زیر زمینی با خاک مرتبط نیستند؟ آیا آب و ذخائر درون دریاها جزو سرمایه بالقوه نیستند؟ بنابر این اگر فقط آب بود و خاک مستعد نبود و یا کم بود و یا ناهموار بود و یا کم بازده بود مانند کنار دریا ها آیا این روایت شامل افرادی که در کنار دریا هستند نمی شود؟ آنها محصولات دریائی را چگونه باید استحصال، و چگونه نگهداری کنند و چگونه آن را خام نفروشند و با تولید فراورده آن را در بازار های ملی و جهانی به فروش برسانند. و یا اگر فقط خاک باشد و یا به طور خاص تر کوه باشد که انواع ذخائر معدنی در آن است چطور؟ آیا این روایت را می توان بر آن صادق دانست؟ اگر معدن طلا و یا ذخائر فلزی دیگر مثل سنگ آهن و یا نفت و مانند آن، و یا حتی معدن سنگ، ولی سنگهای زینتی داشته باشیم، آیا نمی توان این روایت را بر آن ها تعمیم داد؟



از جهت دیگر اگر آب و خاک بود و شما کاری هم روی آنها انجام دادید ولی باز فقر پابر جا بود آیا به این معنا نیست که شما خوب برروی آن کار نکرده اید و یا تولید بهینه نکرده اید و یا از آن فراورده های لازم را که بتوانید با قیمت خوب بفروشید بر روی آن بدست نیاورده اید؛ آیا همچنان لعنت خدا بر شما پا برجا نیست؟ زیرا باید از این آب و خاک بهترین استفاده را می کردید و نکرده اید. در اینجا آیا می توان از خام فروشی یاد کرد؟



خام فروشی یعنی بر روی این دوسرمایه کاری صورت نگیرد و یا بهترین کار صورت نگیرد و با ثمن بخس آن را به دیگران بدهید و با قیمت چندین برابر فراورده های آن را بخرید. این مسئله هم در باره آب و خاک هر دو مطرح است و هم در باره آب تنها و یا خاک تنها. و خام فروشی همانند آن است که انسان آب و خاک هر دو را داشته باشد و یا یکی از آنها را ولی هیچ کاری بر روی آن انجام ندهد و یا تلاشی در جهت بهر برداری بهینه از آن نکند. شناسائی و استحصال و یا استخراج، کمترین کاری است که می توان بر روی آن دو انجام داد.



آیا وقتی تولید صورت گرفت ولی مشتری برای آن پیدا نشد و یا دنبال آن نرفتی و محصول روی زمین ماند تا فاسد شد همانند خام فروشی نیست که گویی برای تولید کار نکرده ای؟ اگر محصولاتی مثل پسته و یا زعفران داشتی و نتوانستی آن را درست عرضه کنی، از صنعت بسته بندی غافل بودی همانند آنی نیست که آب و خاک داری ولی نمی توانی از آن استفاده کنی؟

بدیهی است وقتی جامعه بزرگ می شود و دولت تشکیل می شود فرض بر این است که دولت ها قیم نیستند بلکه وکیل مردم اند و یا خدمتگزار آنهایند و فراهم آوردن بسیاری از تسهیلات لازمِ کاری از بهترین ابزار و یا انتقال دانش فنیِ سرآمد و یا شناخت بازار برای مبادله ی بهتر از وظائف آنان است و ملت به آنها حقوق می دهد تا آنها این تسهیلات را برایشان فراهم کنند تا ذهن و فکرآنها بدن دغدغه صرف تولید شود. اگر چنین شد مردم می توانند با خیال راحت به تولید بپردازند و اگر چنین نکنند آنها مستحق شماتت اند.



سوال دیگر اینکه این آیه قرآن که «هر چه می توانید از عِدّه و عُده از اسبان و غیر آن را فراهم کنید تا دشمنان خدا و شما بترسند» فقط مربوط به امور نظامی است؟ آیا منظور خرید است و یا استقلال و خودکفائی است؟ آیا می شود پذیرفت که قوی ترین نیروی نظامی را کشوری داشته باشد ولی از نظر اقتصادی وابسته باشد و نتواند نیاز اولیه و ثانویه کشورش را فراهم کند. یا از نظر نظامی پیشرو باشد ولی از نظر علمی محتاج دیگران باشد؟آیا تصور آن ممکن است؟



جامعه و نیاز های آن یک کلِ به هم پیوسته است و کار دولت ها همانند ولی هر خانواده اولویت بندی است و اگر ترجیح می دهد چیزی را وارد کند، بخاطر عدم صرفه آن است و نه عدم توان تولید آن و این بسیار مهم است.

من اهل فن نیستم ولی فقها باید در تعمیم این موارد مشخص کنند که گرچه آب و خاک برای شروع زندگی سالم از اولین ضرورت هاست و لی قطعا بزرگانی که چنین بیاناتی را کرده اند مربوط به آن زمانهائی بوده که فناوری بیشتر حول امر کشاورزی بوده است. اکنون اگر کشاورزی را هم بخواهند همه جانبه بررسی کنند به بسیاری از جنبه های صنعتی مرتبط برمی خورند که اگر کوتاهی در آن صورت گیرد گویی که از آب و خاک و یا هر یک از آنها درست استفاده نشده و خاطیان در پیشگاه خدا مسئولند و در نزد مردم شرمنده. و کسی که با داشتن این ها اظهار فقر کند در نزد خدا ملعون است و همه کسانی که مانع کار شده اند از دولتی و قضائی و تقنینی هم مورد لعن خدایند.