وبگردی 20:37 - 29 آذر 1393
باشگاه خبرنگاران بررسی شش واقعه که در تعیین وفات پیامبر(ص) نقش دارند
تعیین روز عرفه که نهم ذیحجه است می تواند ما را در تشخیص دقیق تاریخ وفات پیامبر(ص) کمک نماید و این یکی از شاخصه های مهم این بحث به شمار می آید چون نظر مشهور و معروف اهل سنت بلکه اجماع آنان بر این است که عرفه روز جمعه بوده است.
مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،
واقعه اول: خارج شدن پیامبر(ص) برای حجه الوداع
در اواخر ذیقعده سال دهم هجری، پیامبر(ص) به اتفاق جمع زیادی از مسلمانان، برای انجام مراسم حج از مدینه خارج شدند، که این حج به «حجه الوداع» یا «حجه الاسلام» مشهور گشت. اما در مورد این که به طور دقیق پیامبر(ص) در چه روزی و چندم ماه ذیقعده از مدینه خارج شدند قول واحدی وجود ندارد. مشهورترین قول نزد اهل سنت آن است که پیامبر(ص) پنج روز به جای مانده از ذیقعده «پنج روز قبل از آغاز ذیحجه» از مدینه خارج شدند که این روز را نیز بیشتر مورخان روز «شنبه» دانسته اند و برخی دیگر آن را روز «پنج شنبه» ذکر کرده اند. واقدی در این باره می گوید:
«پیامبر(ص) در روز شنبه پنج روز به جای مانده از ذیقعده از مدینه خارج شدند.» و سپس می گوید: «و هذا الثبت عندنا»
از سوی شیعه نیز شیخ مفید تاریخ خارج شدن پیامبر(ص) را پنج روز به جای مانده از ذیقعده ذکر کرده است که از این جهت موافق قول مشهور اهل سنت است ولی هیچ اشاره ای به این که به طور دقیق در چه روزی از هفته بود نکرده است. اما در صحیحه معاویه بن عمار و حلبی از امام صادق(ع) زمان خارج شدن پیامبر(ص) برای حجه الوداع چهار روز مانده به ذیحجه بیان شده است بدون این که روز آن مشخص شده باشد.
قدر مسلم آن است که روز خارج شدن پیامبر(ص) از مدینه برای حجه الوداع روز جمعه نبوده است; به دلیل این که روایاتی از جمله روایت انس بیان کننده این مطلب می باشند که پیامبر(ص) نماز ظهر را در مدینه خواندند و سپس به قصد حج حرکت کردند; درحالی که اگر روز جمعه می بود می بایست نماز جمعه خوانده می شد نه نماز ظهر بنابراین آن روز یا شنبه بوده و یا پنج شنبه; چنان که در روایاتی به این دو روز اشاره شده است. از طرف دیگر مشخص شدن روز عرفه نیز نقش مهمی در تعیین روز خارج شدن پیامبر(ص) دارد زیرا اگر روز عرفه جمعه باشد در نتیجه اول ذیحجه پنج شنبه خواهد بود و پنج روز قبل از آن نیز روز شنبه است. پس بنابر نظریه مشهور اهل سنت حتما باید روز خارج شدن پیامبر(ص) را روز شنبه بدانیم نه پنج شنبه همان طور که ابن کثیر نیز به همین نتیجه رسیده است.
اما از جانب شیعه چون به روز خاصی اشاره نشده است باید با توجه به نظریه آنان در سایر وقایع روزی را برای خارج شدن پیامبر(ص) در نظر گرفت. درباره این که بنابر قول شیخ مفید. تاریخ خارج شدن پیامبر(ص) پنج روز به جای مانده از ذیقعده بوده و در صحیحه عمار و حلبی چهار روز به جای مانده از آن ذکر شده است می توان اختلاف این دو قول را با توجه به ناقص یا کامل بودن ماه ذیقعده برطرف کرد.
واقعه دوم: روز عرفه (در حجه الوداع)
تعیین روز عرفه که نهم ذیحجه است می تواند ما را در تشخیص دقیق تاریخ وفات پیامبر(ص) کمک نماید و این یکی از شاخصه های مهم این بحث به شمار می آید چون نظر مشهور و معروف اهل سنت بلکه اجماع آنان بر این است که عرفه روز جمعه بوده است. این امر ظاهرا به دلیل روایتی است که از خلیفه دوم عمر دراین باره بیان شده است.
پس با مبنا قرار دادن این امر می توان جمیع اقوال اهل سنت را درباره تاریخ وفات پیامبر(ص) مورد بررسی قرار داد. از طریق شیعه نیز روایاتی از امامان(ع) نقل شده است که عرفه را روز جمعه دانسته اند ولی هیچ یک از این روایات از لحاظ سند صحیح نیستند افزون بر این با روایات صحیحه ای که روز غدیر را مشخص می کنند در تعارض می باشند زیرا اگر عرفه یعنی نهم ذیحجه جمعه باشد دیگر هیجدهم ذیحجه جمعه و یا پنج شنبه نخواهد بود.
واقعه سوم: زمان نازل شدن آیه اکمال و فاصله آن تا وفات پیامبر(ص)
مشهور و معروف نزد اهل سنت درباره نزول آیه اکمال این است که این آیه در روز عرفه که روز جمعه بوده نازل شده است و فاصله آن تا وفات پیامبر(ص) 81 روز است. اما از دیدگاه شیعه با توجه به روایاتی که در این زمینه وجود دارد در مجموع می توان گفت: این آیه و آیه تبلیغ به تمامه یا جزء به جزء در چندین مرتبه بر پیامبر(ص) نازل شده و پیامبر(ص) پس از نازل شدن قسمت آخر آیه یعنی: «و الله یعصمک من الناس»، در غدیرخم مردم را جمع نمودند و رسالت الهی خویش را در معرفی حضرت علی(ع) به عنوان جانشین خود انجام دادند. از نظر شیعه، هیچ تردیدی در نزول آیه اکمال در غدیر نیست ولی امکان نزول قبلی آن را نیز نفی نمی کنند. شیخ مفید دراین باره می گوید: «قبلا دراین باره بر پیامبر(ص) وحی نازل شده بود ولی وقت ابلاغ آن معین نگردید و هنگامی که به غدیرخم رسیدند آیه تبلیغ نازل شد».
بنابراین، از نظر شیعه، مخالفتی در اصل نزول آیه اکمال در عرفه نیست ولی بحث در این است که از دیدگاه شیعه، عرفه نمی تواند در روز جمعه بوده باشد، زیرا با جمعه بودن غدیر سازگار نیست.
واقعه چهارم: روز غدیرخم
واقعه غدیرخم که به هنگام مراجعت پیامبر(ص) از حجه الوداع رخ داد از دیدگاه شیعه از جمله مهم ترین مسائل تاریخ اسلام است زیرا در آن واقعه پیامبر اسلام(ص) از طرف خداوند مکلف شد تا علی(ع) را به جانشینی خود معرفی کند و پیامبر(ص) نیز دستور توقف در آن منطقه را داده و پس از خطبه ای طولانی فرمودند: «من کنت مولاه فعلی مولاه»یا «من کنت مولاه فهذا علی مولاه».
طرق نقل روایات این واقعه آن قدر زیاد است که می توان گفت فراتر از حد تواتر است. با این وجود اکثر کتب تاریخی اهل سنت (که ما از آن ها به عنوان منابع اصلی بهره می گیریم) با این که تمام جزئیات وقایع حجه الوداع را ذکر کرده اند ولی اشاره ای به این واقعه عظیم نکرده اند!
در این میان تنها ابن کثیر در «البدایه و النهایه« به بحث یک طرفه ای دراین باره پرداخته است و بنا به نظر وی واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه و در روز یک شنبه بوده است که ظاهرا وی روز یک شنبه را با توجه به محاسبه و قراردادن روز عرفه در جمعه به دست آورده است.
درباره تعیین روز غدیرخم باید گفت: شکی نیست که واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه سال دهم هجری اتفاق افتاده است ولی این که در چه روزی بوده بنا به روایاتی که دراین باره وجود دارد از دو حال خارج نیست: یا پنج شنبه بوده است و یا جمعه چنان که در روایتی که از ابوسعید خدری ـ به طرق مختلف ـ نقل شده است روز پنج شنبه به عنوان روز واقعه غدیرخم معرفی گردیده است.علامه امینی نیز در کتاب الغدیر روز واقعه غدیرخم را پنج شنبه ذکر کرده است. اما در صحیحه ابن ابی عمیر از امام صادق(ع) نقل شده است که:
واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه که روز جمعه بوده اتفاق افتاده است. متن آن حدیث چنین است: «و یوم غدیر افضل الاعیاد و هو الثامن عشر من ذیالحجه و کان یوم الجمعه». بدیهی است روایت صحیحه که واقعه غدیرخم را در روز جمعه می داند به جهت رجحان سندی مقبول است. پس به نظر ما روزی که واقعه غدیرخم در آن اتفاق افتاده روز جمعه بوده است.
واقعه پنجم: شروع بیماری پیامبر(ص) و مدت آن
«واقدی» دراین باره دو روایت نقل کرده است که هر دو روایت شروع بیماری پیامبر(ص) را روز چهارشنبه دانسته است ولی در یک روایت تاریخ شروع بیماری «19 صفر» و در دیگری «آخر صفر» ذکر شده است ولی مدت بیماری در هر دو روایت 13 روز ذکر شده است که با این حساب بر اساس روایت اول وفات پیامبر(ص) در «دوم ربیع الاول» و بر اساس روایت دوم «دوازدهم ربیع الاول» خواهد بود.
«سلیمان بن طرخان تمیمی» شروع بیماری را روز «شنبه 22 صفر» و وفات را در روز دوشنبه 2 ربیع الاول دانسته است. بنابراین، مدت بیماری پیامبر(ص) ده روز خواهد بود. بیهقی نیز مدت بیماری پیامبر(ص) را ده روز دانسته است.
دراین باره روایات بسیاری موجود است که فقط به ذکر بیمار شدن پیامبر(ص) پرداخته اند بدون این که متذکر زمان و مدت آن شده باشند. تنها بعضی از این روایات ذکر می کنند که که بیماری پیامبر(ص) پس از استغفار برای اهل بقیع و مراجعت به منزل شروع شده است.
واقعه ششم: روز وفات پیامبر(ص)
اساسی ترین مطلب که مورد اتفاق شیعه و سنی است، این است که وفات پیامبر(ص) در روز «دوشنبه» بوده است. این موضوع یقینی ترین امر در تشخیص تاریخ وفات پیامبر(ص) است. پس بر این اصل تکیه می شود و هر روایت و قولی که نتیجه اش غیر از وفات در روز دوشنبه باشد، به کلی مردود خواهد بود.
ما در اثبات این امر که وفات پیامبر(ص) روز دوشنبه بوده است، به چند نمونه از اقوال اشاره می کنیم: طبری در این باره می گوید:
«فلاخلاف بین اهل العلم بالاخبار فیه انه کان یوم الاثنین من شهر ربیع الاول».
ابن سعد در «الطبقات الکبری» نه روایت در این باره نقل کرده است که همگی وفات را روز دوشنبه ذکر کرده اند. ابن اسحاق نیز وفات پیامبر(ص) را روز دوشنبه دانسته است. هم چنین یعقوبی و شیخ مفید نیز وفات پیامبر(ص) را روز دوشنبه ذکر کرده اند. در مجموع هیچ تردیدی در این که وفات پیامبر(ص) روز دوشنبه بوده است، وجود ندارد.
واقعه اول: خارج شدن پیامبر(ص) برای حجه الوداع
در اواخر ذیقعده سال دهم هجری، پیامبر(ص) به اتفاق جمع زیادی از مسلمانان، برای انجام مراسم حج از مدینه خارج شدند، که این حج به «حجه الوداع» یا «حجه الاسلام» مشهور گشت. اما در مورد این که به طور دقیق پیامبر(ص) در چه روزی و چندم ماه ذیقعده از مدینه خارج شدند قول واحدی وجود ندارد. مشهورترین قول نزد اهل سنت آن است که پیامبر(ص) پنج روز به جای مانده از ذیقعده «پنج روز قبل از آغاز ذیحجه» از مدینه خارج شدند که این روز را نیز بیشتر مورخان روز «شنبه» دانسته اند و برخی دیگر آن را روز «پنج شنبه» ذکر کرده اند. واقدی در این باره می گوید:
«پیامبر(ص) در روز شنبه پنج روز به جای مانده از ذیقعده از مدینه خارج شدند.» و سپس می گوید: «و هذا الثبت عندنا»
از سوی شیعه نیز شیخ مفید تاریخ خارج شدن پیامبر(ص) را پنج روز به جای مانده از ذیقعده ذکر کرده است که از این جهت موافق قول مشهور اهل سنت است ولی هیچ اشاره ای به این که به طور دقیق در چه روزی از هفته بود نکرده است. اما در صحیحه معاویه بن عمار و حلبی از امام صادق(ع) زمان خارج شدن پیامبر(ص) برای حجه الوداع چهار روز مانده به ذیحجه بیان شده است بدون این که روز آن مشخص شده باشد.
قدر مسلم آن است که روز خارج شدن پیامبر(ص) از مدینه برای حجه الوداع روز جمعه نبوده است; به دلیل این که روایاتی از جمله روایت انس بیان کننده این مطلب می باشند که پیامبر(ص) نماز ظهر را در مدینه خواندند و سپس به قصد حج حرکت کردند; درحالی که اگر روز جمعه می بود می بایست نماز جمعه خوانده می شد نه نماز ظهر بنابراین آن روز یا شنبه بوده و یا پنج شنبه; چنان که در روایاتی به این دو روز اشاره شده است. از طرف دیگر مشخص شدن روز عرفه نیز نقش مهمی در تعیین روز خارج شدن پیامبر(ص) دارد زیرا اگر روز عرفه جمعه باشد در نتیجه اول ذیحجه پنج شنبه خواهد بود و پنج روز قبل از آن نیز روز شنبه است. پس بنابر نظریه مشهور اهل سنت حتما باید روز خارج شدن پیامبر(ص) را روز شنبه بدانیم نه پنج شنبه همان طور که ابن کثیر نیز به همین نتیجه رسیده است.
اما از جانب شیعه چون به روز خاصی اشاره نشده است باید با توجه به نظریه آنان در سایر وقایع روزی را برای خارج شدن پیامبر(ص) در نظر گرفت. درباره این که بنابر قول شیخ مفید. تاریخ خارج شدن پیامبر(ص) پنج روز به جای مانده از ذیقعده بوده و در صحیحه عمار و حلبی چهار روز به جای مانده از آن ذکر شده است می توان اختلاف این دو قول را با توجه به ناقص یا کامل بودن ماه ذیقعده برطرف کرد.
واقعه دوم: روز عرفه (در حجه الوداع)
تعیین روز عرفه که نهم ذیحجه است می تواند ما را در تشخیص دقیق تاریخ وفات پیامبر(ص) کمک نماید و این یکی از شاخصه های مهم این بحث به شمار می آید چون نظر مشهور و معروف اهل سنت بلکه اجماع آنان بر این است که عرفه روز جمعه بوده است. این امر ظاهرا به دلیل روایتی است که از خلیفه دوم عمر دراین باره بیان شده است.
پس با مبنا قرار دادن این امر می توان جمیع اقوال اهل سنت را درباره تاریخ وفات پیامبر(ص) مورد بررسی قرار داد. از طریق شیعه نیز روایاتی از امامان(ع) نقل شده است که عرفه را روز جمعه دانسته اند ولی هیچ یک از این روایات از لحاظ سند صحیح نیستند افزون بر این با روایات صحیحه ای که روز غدیر را مشخص می کنند در تعارض می باشند زیرا اگر عرفه یعنی نهم ذیحجه جمعه باشد دیگر هیجدهم ذیحجه جمعه و یا پنج شنبه نخواهد بود.
واقعه سوم: زمان نازل شدن آیه اکمال و فاصله آن تا وفات پیامبر(ص)
مشهور و معروف نزد اهل سنت درباره نزول آیه اکمال این است که این آیه در روز عرفه که روز جمعه بوده نازل شده است و فاصله آن تا وفات پیامبر(ص) 81 روز است. اما از دیدگاه شیعه با توجه به روایاتی که در این زمینه وجود دارد در مجموع می توان گفت: این آیه و آیه تبلیغ به تمامه یا جزء به جزء در چندین مرتبه بر پیامبر(ص) نازل شده و پیامبر(ص) پس از نازل شدن قسمت آخر آیه یعنی: «و الله یعصمک من الناس»، در غدیرخم مردم را جمع نمودند و رسالت الهی خویش را در معرفی حضرت علی(ع) به عنوان جانشین خود انجام دادند. از نظر شیعه، هیچ تردیدی در نزول آیه اکمال در غدیر نیست ولی امکان نزول قبلی آن را نیز نفی نمی کنند. شیخ مفید دراین باره می گوید: «قبلا دراین باره بر پیامبر(ص) وحی نازل شده بود ولی وقت ابلاغ آن معین نگردید و هنگامی که به غدیرخم رسیدند آیه تبلیغ نازل شد».
بنابراین، از نظر شیعه، مخالفتی در اصل نزول آیه اکمال در عرفه نیست ولی بحث در این است که از دیدگاه شیعه، عرفه نمی تواند در روز جمعه بوده باشد، زیرا با جمعه بودن غدیر سازگار نیست.
واقعه چهارم: روز غدیرخم
واقعه غدیرخم که به هنگام مراجعت پیامبر(ص) از حجه الوداع رخ داد از دیدگاه شیعه از جمله مهم ترین مسائل تاریخ اسلام است زیرا در آن واقعه پیامبر اسلام(ص) از طرف خداوند مکلف شد تا علی(ع) را به جانشینی خود معرفی کند و پیامبر(ص) نیز دستور توقف در آن منطقه را داده و پس از خطبه ای طولانی فرمودند: «من کنت مولاه فعلی مولاه»یا «من کنت مولاه فهذا علی مولاه».
طرق نقل روایات این واقعه آن قدر زیاد است که می توان گفت فراتر از حد تواتر است. با این وجود اکثر کتب تاریخی اهل سنت (که ما از آن ها به عنوان منابع اصلی بهره می گیریم) با این که تمام جزئیات وقایع حجه الوداع را ذکر کرده اند ولی اشاره ای به این واقعه عظیم نکرده اند!
در این میان تنها ابن کثیر در «البدایه و النهایه« به بحث یک طرفه ای دراین باره پرداخته است و بنا به نظر وی واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه و در روز یک شنبه بوده است که ظاهرا وی روز یک شنبه را با توجه به محاسبه و قراردادن روز عرفه در جمعه به دست آورده است.
درباره تعیین روز غدیرخم باید گفت: شکی نیست که واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه سال دهم هجری اتفاق افتاده است ولی این که در چه روزی بوده بنا به روایاتی که دراین باره وجود دارد از دو حال خارج نیست: یا پنج شنبه بوده است و یا جمعه چنان که در روایتی که از ابوسعید خدری ـ به طرق مختلف ـ نقل شده است روز پنج شنبه به عنوان روز واقعه غدیرخم معرفی گردیده است.علامه امینی نیز در کتاب الغدیر روز واقعه غدیرخم را پنج شنبه ذکر کرده است. اما در صحیحه ابن ابی عمیر از امام صادق(ع) نقل شده است که:
واقعه غدیرخم در 18 ذیحجه که روز جمعه بوده اتفاق افتاده است. متن آن حدیث چنین است: «و یوم غدیر افضل الاعیاد و هو الثامن عشر من ذیالحجه و کان یوم الجمعه». بدیهی است روایت صحیحه که واقعه غدیرخم را در روز جمعه می داند به جهت رجحان سندی مقبول است. پس به نظر ما روزی که واقعه غدیرخم در آن اتفاق افتاده روز جمعه بوده است.
واقعه پنجم: شروع بیماری پیامبر(ص) و مدت آن
«واقدی» دراین باره دو روایت نقل کرده است که هر دو روایت شروع بیماری پیامبر(ص) را روز چهارشنبه دانسته است ولی در یک روایت تاریخ شروع بیماری «19 صفر» و در دیگری «آخر صفر» ذکر شده است ولی مدت بیماری در هر دو روایت 13 روز ذکر شده است که با این حساب بر اساس روایت اول وفات پیامبر(ص) در «دوم ربیع الاول» و بر اساس روایت دوم «دوازدهم ربیع الاول» خواهد بود.
«سلیمان بن طرخان تمیمی» شروع بیماری را روز «شنبه 22 صفر» و وفات را در روز دوشنبه 2 ربیع الاول دانسته است. بنابراین، مدت بیماری پیامبر(ص) ده روز خواهد بود. بیهقی نیز مدت بیماری پیامبر(ص) را ده روز دانسته است.
دراین باره روایات بسیاری موجود است که فقط به ذکر بیمار شدن پیامبر(ص) پرداخته اند بدون این که متذکر زمان و مدت آن شده باشند. تنها بعضی از این روایات ذکر می کنند که که بیماری پیامبر(ص) پس از استغفار برای اهل بقیع و مراجعت به منزل شروع شده است.
واقعه ششم: روز وفات پیامبر(ص)
اساسی ترین مطلب که مورد اتفاق شیعه و سنی است، این است که وفات پیامبر(ص) در روز «دوشنبه» بوده است. این موضوع یقینی ترین امر در تشخیص تاریخ وفات پیامبر(ص) است. پس بر این اصل تکیه می شود و هر روایت و قولی که نتیجه اش غیر از وفات در روز دوشنبه باشد، به کلی مردود خواهد بود.
ما در اثبات این امر که وفات پیامبر(ص) روز دوشنبه بوده است، به چند نمونه از اقوال اشاره می کنیم: طبری در این باره می گوید:
«فلاخلاف بین اهل العلم بالاخبار فیه انه کان یوم الاثنین من شهر ربیع الاول».
ابن سعد در «الطبقات الکبری» نه روایت در این باره نقل کرده است که همگی وفات را روز دوشنبه ذکر کرده اند. ابن اسحاق نیز وفات پیامبر(ص) را روز دوشنبه دانسته است. هم چنین یعقوبی و شیخ مفید نیز وفات پیامبر(ص) را روز دوشنبه ذکر کرده اند. در مجموع هیچ تردیدی در این که وفات پیامبر(ص) روز دوشنبه بوده است، وجود ندارد.
5457320
پربازدید ها
پر بحث ترین ها
مهمترین اخبار وبگردی
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» کوکو سیب زمینی مکزیکی غذایی خوشمزه، تنده و خیلی خوش عطر و بو است.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» یکی دیگر از پیامدهای جذاب نسبیت زبانی، نقشی است که زبان در شکل دادن به چگونگی درک افراد مختلف از اطلاعات دارد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» یکی از قطعات فوق ایمنی در خودرو، ترمز است در مواردی احتمال دارد لنت ترمز تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار بگیرد و با ارتعاش صدایی گوش خراش سبب ایجاد مزاحمت گردد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» تسلا نابغه بزرگ قرن، با بهرهگیری از ترفندهایی ساده، قوانین سنتی را زیرپا گذاشت و طولانیتر از آنچه تصور میشد زندگی کرد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» خوردن انواع دسرهای خوشمزه باعث میشود تا در مهمانیها و جمع خانوادگی برای شما لحظاتی شیرین و آرامشبخش به ارمغان آورد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» آشنایی بیشتر با محبوبترین بازیهای فکری در جهان که برای سرگرمشدن در دورهمیها همیشه هیجان و جذابیتهای خاص خود را دارند و باعث تقویت ذهن و حافظه هم میشوند.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» آخرین دستاوردهای باستانشناسی ایران، درحالی برای نخستینبار رونمایی شد، که با اعلام نتیجه مطالعهها و آزمایشهای انجامشده، تاریخ ایران با تحولاتی مواجه شد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» در برخی از سالها ممکن است ماه رمضان با امتحانات دانش آموزان و دانشجویان همزمان باشد لذا برای بهره بردن از فواید این ماه و همزمان رسیدن به برنامه درسی لازم است.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» مهیار کلاس اول دبستان که بود، یک شب به من گفت مامان مگر نمیگویید شهدا زنده هستند؟ فقط یک بار به بابا بگویید بیاید مدرسه و من بابام را به بچهها نشان بدهم، بعد دوباره برگردد.
وبگردی
«باشگاه خبرنگاران» گردشگری مذهبی به عنوان یکی از مهمترین زیر مجموعههای صنعت بزرگ و متنوع گردشگری جهانی از جایگاه ویژهای در رشد اقتصادی کشورها به ویژه نواحی روستایی برخوردار است.