تا به حال مطالب زیادی در باره قحطی سال 1288 ق نوشته شده است. کتابی ویژه هم در این باره تصحیح و با حواشی و تعلیقات منتشر شده است. (کار دکتر گرنی و صفت گل و نشر مرعشی). مقالات و یادداشت های دیگری هم در این باره منتشر شده که برخی را نیز خود بنده منتشر کرده ام. قحطی مزبور، یکی از دردناک ترین قحطی های ایران بود که شاید بیش از نیمی از جمعیت ایران را به کام مرگ کشاند. ا

ین روزها، چند سطری آموزنده در این باره در یک کتاب خطی دیدم. نویسنده این اثر که عالم دینی هم بوده، در شمار کارگزاران دولتی در یزد بوده که پس از درگیر شدن با حاکم آنجا، از یزد گریخته و به مشهد رفته و این کتاب را نوشته است. وی در جایی از کتاب که در باره مواخات و مواسات سخن می گوید، از نامردمی های صورت گرفته در این قحطی یاد کرده، و بشدت از اغنیا و ثروتمندان انتقاد می کند. او می نویسد که اینها، مس مردم را می گیرند و در عوض گندم می دهند. ذره ای رحم و مروت ندارند. پس می گوید، جالب است که مجوسیان و بت پرستان و یهود و نصارا بهتر از اینها با فقیران برخورد می کنند اما اینها که از فرقه اثناعشریه هستند، این رفتار را دارند.

چنانچه در این ایام که به عتبه بوسی امام ثامن علیه و علی آبائه الف الف تحیة و الثناء مشرف می باشم و از برکات صاحب این قبه منوره به شرف نوشتن این رساله مشرف آمدم و به این توفیق موفق گردیدم، آنچه از مشاهده و تظافر اخبار معلوم و محقق آمد این است که اغنیا در این قحط و غلا از فقرا می گذرند، و مطلع می شوند که از گرسنگی مرده یا دارد می میرد، از او می گذرند، و مطلع می شوند که از گرسنگی مرده یا دارد می میرد، از او می گذرند، چنان چه از اعیان نجسه گرفتار شده، و به این حال می گذرند و مطلقا متعرض او نمی شوند، و از اغذیه لذیذه دیرینه و البسه نفیسه و سایر آنچه متمعلق به عیش کامل است از هر مقوله نمی گذرند، بلکه در ازدیاد آن می کوشند، و قحط را جنت خود دانسته، آنچه از اسباب تعیش که در بساط سایر طبقات یافت می شده از مس و غیره آنها را به قیمت نازلی از آنها دریافت می کنند، مس را برابر گندم که بدهند بردارند و الا نه. و هکذا نسبت به سایر اجناس، قسمی ابناء زمان ما از ارباب مکنت رفتار می کنند که با هیچ قانون و قاعده وفق نمی دهد، و با رویه همه ملل و نحل و مذاهب مختلفه از یهود و نصارا و بت پرست و دهری مخالف و مغایر است.

سوای این طایفه منتسبه به طریق حقه اثنا عشریه، از طوایف دیگر رحم به زیر دستان و انصاف و مروت با درویشان و تهی دستان را مایه عیش خود می دانند، و از اسباب استدامه نعمت می شمارند، و حفظ صحت و دولت خود را به آن می دانند، و این جماعت بیگانه از رحمت حق ـ جل و علا ـبه کلی این ابواب را به خود بسته اند، نمی دانم این رفتار از بنی مختار به ایشان رسیده و یا آنکه از حیدر کرار و بقیه هشت و چهار گوش زد ایشان شده. حاشای حاشای هذا بهتان عظیم «و کانوا یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة» «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا» ... یا آن که خواهند گفت از سنن مرضیه خلفا است. هیهات هیهات این افتراء بزرگی است نسبت به ایشان. و یا این که می گویند که کملین از فراعنه و جبابره از شداد و نمرود و فرعون و بخت النصر و معاویه و یزید و امثال آنها را دأب و دیدن چنین بوده! العجب کل العجب از چنین نسبتی به به ایشان! إن هذا بهتان عظیم.