می‌گوییم هنرمند ایرانی، چراکه بارها دیده‌ایم و ثابت شده اثری که به‌دست توانای استادان هنرمند کشورمان خلق می‌شود، جدا از ظاهر، معنویتی در باطن دارد که جاذبه هنر را صدچندان می‌کند. نمونه‌اش را در آثار استاد رضا بدرالسماء می‌توان دید؛ هنرمندی در رشته نگارگری با 67سال سن که در شهر هنردوست و هنرپرور اصفهان متولد شده و زندگی کرده است. استاد بدرالسماء که سال 1387درجه یک هنری را از وزارت فرهنگ‌و ارشاد اسلامی دریافت کرده، نقاشی می‌کند و نمونه شاهکارهایش را در میناکاری‌های «باب‌الرأس» در حرم مطهر حضرت ابوالفضل علیه السلام، ضریح مطهر حضرت مسلم بن عقیل و حضرت حبیب بن مظاهر علیهما‌السلام می‌توانید تماشا کنید. تا مدتی دیگر هم ضریح مطهر حضرت امام‌موسی بن‌جعفر و امام جواد علیهماالسلام رونمایی می‌شود که میناکاری آن به‌دست توانای این هنرمند اصفهانی در حال انجام است. این روزها هم مظلومیت شهدای منا روی اثر مینیاتور استاد بدرالسماء منتشر شده و اثر دیگری مربوط به ماجرای عید غدیر و ولایت حضرت امیرالمؤمنین امام‌علی علیه‌السلام، تازه‌ترین اثر این استاد نگارگری کشورمان است. با او درباره هنر ایرانی و تجلی روح معنوی اسلام در کارش گفت‌وگو کردیم.

• فکر می‌کنم مثل همه خانواده‌های هنرمند اصفهانی، ریشه‌های هنر شما را هم باید در خانواده‌تان جست‌وجو کرد.

بله، خانواده‌های اصفهانی معمولا هنردوست و هنرمند هستند. دلیل گسترش و پیشرفت صنایع‌دستی در اصفهان همین امر است. من هم در خانواده‌ای به دنیا آمدم که اهل هنر بودند؛ یعنی پدرم هزینه‌های زندگی را از راه تهیه آثار هنری و فروش آنها به‌دست می‌آورد. به همین علت بود که از همان دوران کودکی علاقه زیادی به هنر داشتم.

• چرا از میان تمام هنرهای موجود، رشته نگارگری را انتخاب کردید؟

علاقه به نقاشی و طراحی، از دوران کودکی در من وجود داشت. این را هم از خانواده به ارث برده بودم و هم در اثر تماشای آثار و کار آنها، شوق این هنر در وجودم می‌جوشید. به‌خاطر دارم که وقتی نوجوان بودم، تمام روزها را به نقاشی و طراحی کردن می‌گذراندم و خانواده‌ام از این همه علاقه متعجب بودند. آنقدر به این کار اشتیاق و علاقه داشتم که شب‌ها منتظر می‌ماندم که همه بخوابند و من بتوانم به اتاقی بروم و زیر نور شمع و چراغ‌های کوچک، نقاشی و طراحی کنم؛ چون پدر و مادرم مانع از این می‌شدند که شب‌ها را بیدار بمانم و به این کار بگذرانم.

• یعنی خودتان تمرین می‌کردید تا بیاموزید؟ استاد نداشتید؟

خیر، استادی نداشتم و خودم این کار را با علاقه پیگیری می‌کردم. از خودم ایراد می‌گرفتم و کارهایم را تصحیح می‌کردم. بعد از اینکه تحصیلات دوره متوسطه را تمام کردم، جدی‌تر کار هنری را پیگیری کردم و به‌طور حرفه‌ای و تخصصی هنر را ادامه دادم. حتی رشته آبرنگ را هم به تنهایی به‌طور کامل آموختم و توانستم از آن به خوبی در کارهایم استفاده کنم. البته باید اشاره کنم که همسرم همراه و دوست خوبی برایم در زندگی بود که همیشه نه‌تنها مانع کارم نمی‌شد، بلکه هم من را به ادامه کار تشویق می‌کرد و هم لوازم کارم را فراهم می‌کرد.

• هر کسی که آثار هنری شما را مرور کند، حتما دستش می‌آید که به‌خصوص آثار معنوی شما و آنچه در عرصه هنر دینی تهیه کرده‌اید بسیار وزین است. آیا تهیه آثار هنری در بخش مذهبی را از ابتدای فعالیت هنری‌تان در برنامه داشتید یا این کار را پس از مدتی شروع کردید؟

از ابتدا به این کار علاقه زیادی داشتم و آثاری در زمینه مذهبی و اعتقادی تهیه می‌کردم. اما زمانی این را به‌طور جدی شروع کردم که احساس کردم هنرم به درجه‌ای از وزن و اعتبار رسیده که قابلیت بیان مفاهیم دینی را داشته باشد. چون اعتقاد دارم مفاهیم و تعالیم دینی در هر زمینه‌ای که باشد، نیازمند استعداد و ظرفیت فکری بالاست تا مردم بتوانند آن را درک کنند. باور دارم که هنر باید به بهترین شیوه ممکن در کنار چنین مفاهیمی قرار بگیرد تا بتواند شمه‌ای از آن مفاهیم را بیان کند. به همین دلیل بود که بهترین آثارم در این زمینه را زمانی تهیه کردم که نسبت به کارم تا اندازه‌ای مطمئن شدم.

• تا آنجا که ما می‌دانیم یکی از توفیق‌های زندگی شما شرکت در کارگروه طراحی و تهیه تعدادی از ضریح‌های اماکن متبرکه بوده است. درست است؟

بله. خوشبختانه این توفیق را داشته‌ام که در روند ساخت و تهیه چند ضریح مقدس حضور داشته باشم. البته باید یادآوری کنم که در تمام این موارد، تهیه بخش میناکاری بر عهده من بود.

• به هر حال این توفیق بزرگی است و بسیاری از هنرمندان مسلمان و حتی غیرمسلمان آرزو دارند که آثار هنری‌شان در چنین اماکن مقدسی مورد استفاده قرار بگیرد. چه شد که به‌عنوان عضوی از این کارگروه‌ها انتخاب شدید؟

در پاسخ به این پرسش که شاید سؤال بسیاری از مردم و به‌خصوص هنرمندان علاقه‌مند به شرکت در این گروه‌ها باشد، باید یادآوری کنم که سابقه فعالیت‌های هنری من که به حدود 60سال می‌رسد، در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ثبت شده است. چون در حدود 8سال قبل بود که مدرک درجه یک هنری را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کردم و پیش از آن هم سابقه 50ساله‌ای از هنر در کارنامه کاری‌ام داشته‌ام. در عین حال در مسابقات هنری و همایش‌های بسیاری در کشور خودمان و سایر کشورها عنوان برتر را کسب کرده‌ام. اما به هر حال وقتی روند تهیه ضریح متبرکه‌ای آغاز می‌شود از هنرمندان و افراد توانا در هر رشته هنری خواسته می‌شود تا آثار خود را در بخش ویژه‌ای به گروه مرکزی ارسال کنند. من هم با زحمت اما شوق و علاقه بسیار نمونه‌هایی از میناکاری را تهیه کردم و خوشبختانه مورد پذیرش قرارگرفت. به این ترتیب بود که تهیه بخش میناکاری ضریح‌های متبرکه را به من سپردند و توفیق خدمت در این زمینه را داشتم. همیشه برای انجام این کار وضو می‌گیرم و با ذکر و دعا کارم را شروع می‌کنم. حتی همسرم که در تهیه آثار به من کمک می‌کند هم در تمام مدت مشغول ذکر است و دقت بالایی در انجام کارها دارد. البته همسرم در رشته خاص هنری‌ای فعالیت ندارد اما همیشه کمک کار من بوده است.

• در تهیه کدام یک از ضریح‌های متبرکه شرکت داشته‌اید؟

طراحی بخش میناکاری ضریح حضرت مسلم بن عقیل، ضریح جدید حضرت حبیب بن مظاهر، دونیم (دو‌طرف) ضریح جدید مقام حضرت ابوالفضل(ع) در خیمه‌گاه ازجمله آثارم بوده است. همچنین در تهیه باب‌الراس حضرت‌ابوالفضل(ع) هم شرکت داشتم. معمولا کارهایی که میناکاری ضریح اماکن متبرکه انجام می‌شود، خوشنویسی و گل خط است که ماندگاری و دوام بسیار زیادی دارد.

• در حال حاضر چه آثاری در دست تهیه دارید؟

در حال حاضر توفیق دارم که 2 اثر بزرگ را انجام بدهم؛ یکی تهیه بخش میناکاری حرم مطهر امام‌موسی بن جعفر و دیگری امام جواد علیهماالسلام است. چون می‌دانیم که حرم این دو امام بزرگوار که در شهر کاظمین قرار دارد، دارای ضریح مشترکی است. میناکاری این ضریح مطهر را مدتی است که شروع کرده‌ام و امیدوارم به یاری خدا تمام اثر به بهترین وجه ممکن تهیه شود تا قابلیت استفاده در آن مکان مقدس را داشته باشد. از طرف دیگر تابلویی به مناسبت عید غدیر تهیه کردم. این تابلو تلفیقی از هنر مینیاتور و آبرنگ است که در مرکز آن نام مقدس امام علی(ع)نوشته شده و در بالای آن هم حدیث شریفی از نبی مکرم اسلام ثبت شده است. اطراف نوشته‌ها هم با هنر مینیاتور و آبرنگ طراحی شده است. این تابلو در روز عید غدیر رونمایی شد و قرار است از آن در بیلبوردها و پوسترها هم استفاده ‌شود.

• شاید مردم با هنر میناکاری آشنایی نداشته باشند. این نوع آثار چگونه تهیه می‌شود و در کدام بخش‌ها به‌کار می‌رود؟

به‌عنوان مثال باید بگویم میناکاری که در تهیه باب الراس حضرت‌ابوالفضل(ع) مورد استفاده قرار گرفت، روی 92قطعه انجام شد که ازجمله فعالیت‌های بسیار مهم و معنوی محسوب می‌شود. البته باید توجه داشته باشیم که میناکاری فعالیتی است که آشنایی، شناخت و دقت بسیاری می‌طلبد. به همین علت حتما لازم است که کسی وارد این حوزه شود و مسئولیت این بخش به‌خصوص در ضریح‌های مقدس را بر عهده بگیرد که مهارت کافی در این زمینه را داشته باشد. چون در هنر میناکاری لازم است که فلز مس در چندین مرحله لعاب داده شده، در کوره گذاشته شود و در معرض حرارت قرار بگیرد تا از این طریق به درستی پخته شود و وقتی مورد استفاده قرار می‌گیرد دچار آسیب نشود. این کار بسیار تکنیکی است و تبحر بالایی را نیاز دارد. طبیعی است وقتی هم که قرار است در کنار مضجع شریف بزرگان دینی و ائمه اطهار علیهم‌السلام قرار بگیرد، از حساسیت بیشتری برخوردار است که هنرمند در تهیه آن باید دقت بیشتری داشته باشد.

• بعد از تهیه میناکاری این ضریح‌های متبرکه، توفیق زیارت آنها را هم از نزدیک داشته‌اید؟

بله. خوشبختانه از زمانی که هنر خودم را صرف اظهار عشق و ارادت نسبت به ساحت مقدس بزرگان دینی و چهره‌های برجسته اسلامی کردم، شاهد عنایت‌های ویژه‌ای از طرف آن بزرگان بوده‌ام. نمونه‌اش همین توفیقی که در خدمتگزاری داشتم. حس و حالی‌که در زمان زیارت آنها داشتم، برایم قابل بیان نیست. البته بسیاری از مردم از اعتقادات و باورهای گوناگون، هر کدام به‌نحوی به این بزرگان خدمت می‌کنند، اما فرصت شرکت در تهیه ضریح‌های متبرکه، موقعیت و فرصت بزرگی است که نصیب هر کسی نمی‌شود. احساس می‌کنم آن بزرگان عنایت ویژه‌ای نسبت به هنرم داشته‌اند و من را برای این خدمتگزاری انتخاب کرده‌اند. امیدوارم لیاقت این خدمتگزاری را داشته باشم که اجازه دادند هنرم تا سال‌ها در کنار مرقد مطهرشان باقی بماند و متبرک شود.

• عارفانه عروج کردند

با استاد بدرالسماء درباره تابلوی مینیاتور منا

احتمالا شما هم این روزها در شبکه‌های گوناگون اجتماعی، طرح نگارگری از شهدای منا را دیده باشید؛ طرحی که فاجعه تلخ و غمبار منا در سال گذشته را یادآوری می‌کند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این اثر مینیاتوری را استاد رضا بدرالسماء خلق کرده است. استاد درباره این اثر اینطور توضیح می‌دهد: «تابلوی شهدای فاجعه منا در حدود یک سال زمان به‌خود اختصاص داد و این روزها که در ایام سوگواری این شهدای بزرگوار و والامقام هستیم، کار آن به تازگی تمام‌شده است. در این طرح نگارگری از نقوش و طرح‌های ایرانی- اسلامی استفاده شده است. در عین حال رنگ‌های گرم بسیاری در آن به‌کار رفته تا تداعی‌کننده تشنگی زائران بیت‌الله الحرام و همچنین خوف و رجای ناشی از این واقعه باشد. در کنار خانه کعبه نیز عروج روح مطهر شهدای فاجعه منا به‌صورت رقصی سماع گونه به تصویر کشیده شده تا اوج و عظمت شهادت آنها را به بهترین شکل نمایش بدهد».

تابلوی شهدای منا که در سالروز شهادت زائران بیت‌الله الحرام در شهر قم رونمایی شد، تابلویی در ابعاد 80در 100سانتی‌متر است که استاد بدرالسماء آن را با هنر آبرنگ و مینیاتور به تصویر کشیده است تا یادمانی از شهدای مظلوم منا باشد. او درباره نحوه شکل‌گیری این ایده در ذهنش می‌گوید: «زمانی که حادثه منا روی داد من در حال تهیه سایر آثارم بودم. وقتی اخبار مربوط به این حادثه را شنیدم و تصاویر جان باختگان را دیدم، خیلی متأثر شدم. نحوه قرار گرفتن شهدای منا در ذهنم مانند رقص سماع تداعی شد. چون در عرفان اینگونه حالات وجود دارد که وقتی عارف مجذوب و شیفته خالق خود می‌شود، به حالت رقص درآمده و عروجی ملکوتی به سمت خداوند دارد. به همین علت بود که در خلق این اثر حدود 200چهره از شهدای منا را به تصویر کشیدم که حالت عروج همه آنها سماع گونه بوده و شهادتی معنوی و قابل تقدیر داشته‌اند. به اندازه‌ای که سایر حجاج محو عروج و شهادت آنها شده‌اند و این نکته را در تصویر نشان داده‌ام».

این استاد نگارگری معتقد است: «فاجعه منا یکی از تلخ‌ترین حوادثی است که یادآوری آن قلب و ذهن هر مسلمانی را آزرده می‌کند. در این میان هنرمندان در رشته‌های گوناگون می‌توانند با خلق آثاری درباره این حادثه که ازجمله تلخ‌ترین حوادث در تاریخ جهان اسلام است، بی‌کفایتی آل‌سعود و مظلومیت مسلمانان جهان را در قاب هنری به نمایش بگذارند».

حدود 200زائر در طرح این تابلو وجود دارد و در این اثر آیه 100سوره مباره نساء با موضوع اجر و پاداش شهادت در راه هجرت به خانه خدا در حاشیه تابلو کار شده‌ است. همچنین آیه 25سوره حج در حاشیه خانه خدا نوشته شده است که بیانگر وجود عذابی دردناک برای کسانی است که در سرزمین خانه خدا دست به ستم علیه زائران و مسلمانان می‌زنند و این دو آیه دو وجه، از فاجعه منا را به تصویر می‌کشد. بدرالسماء می‌گوید: «تابلوی شهدای فاجعه منا را با شور و اشتیاق درونی خودم و بدون دریافت هیچ نوع هزینه‌ای خلق کرده‌ام و به هنرمندان جوان هم پیشنهاد می‌دهم متوجه اتفاقات و وقایع جاری در جامعه خود باشند و عمق وقایع را با زبان هنر و در حد توانایی و وسع خود بیان کنند؛ چراکه این کار به ماندگاری و تثبیت خاطرات در ذهن اجتماعی مردم و همچنین تسکین دردها کمک زیادی می‌کند».

• نگارگری ایرانی؛ مرکز ثقل توجه هنرمندان جهان

اولگ گرابر، تاریخ نویس هنر اسلامی که بیش از 31 عنوان کتاب درباره هنر اسلامی نوشته، باور دارد که جاذبه نقاشی ایرانی در پیچیدگی‌های هوش‌ربای آن و شیوه حیرت‌انگیز طرح مسئله درباره ماهیت نگارگری ایرانی و شیوه درک شاهکارهای آن است.گرابر که اهل کشور فرانسه و پروفسور هنرهای زیبا در دانشگاه هاروارد و تاریخ نویس و باستان‌شناس هنری بود، در کتابی که با عنوان «مروری بر نگارگری ایرانی» تألیف کرده، می‌نویسد: «‌هنر غرب تنها در آغاز قرن بیستم بود که شروع به کشف نقاشی ایرانی کرد. هنرمندانی چون ماتیس و کاندینسکی که تحت‌تأثیر هندسه و رنگ‌های درخشان نگارگری ایرانی قرار گرفتند جزو نخستین مدرنیست‌هایی هستند که خصایص هنر ایرانی را وارد آثار خود کردند. حالا که یک قرن از این تحول می‌گذرد علاقه هنردوستان و بازدیدکنندگان از موزه‌ها به نگارگری ایرانی روزبه روز بیشتر می‌شود».او در این کتاب خواننده را با نقاشی ایرانی که عمدتا نگاره‌های زینت‌بخش کتاب‌های ادبی، تاریخ، منافع الحیوان، هیأت و دیگر نسخه‌های خطی است، آشنا می‌کند. هرچند دیوارنگاره‌های آثار تاریخی و نقوش سفالینه را نیز مدنظر قرار می‌دهد تا با طرح پرسش‌هایی چند، راهگشای پژوهش‌هایی بنیادین در عرصه‌هایی که مهم می‌یابد شود. مؤلف سعی دارد مخاطب را در وسط جهان مولد این نگاره‌ها قرار دهد؛ جهان فرهنگ اسلامی از قرون وسطی تا عصر مدرن.اینگونه است که با مطالعه آثارگرابر متوجه خواهید شد که هنر ایرانی- اسلامی از جمله هنر نگارگری به‌شدت مورد توجه هرمندان غربی قرار گرفته است؛ به قدری که در حد رشته‌های تخصصی دانشگاهی به بررسی و مطالعه آثار هنرمندان کشورمان پرداخته و کتاب‌ها و مقالات بسیاری در این‌باره تألیف کرده‌اند.