آموزه های دینی بر محاسبه عملکرد مسلمانان تاکید دارد که محاسبه روزانه تا سالیانه را دربر می گیرد و اینک که سال قمری در ایستگاه آخر قرار دارد، فرصت مناسبی فراهم می آورد تا مروری بر عملکرد یک ساله خود داشته باشیم.



همانگونه که بسیاری از افراد برای زندگی خود برنامه ریزی می کنند و در پایان برنامه خود به محاسبه و ارزیابی می پردازند؛ در روایات نیز سفارش شده که مومن هر روز از خود حساب بکشد و علمای اخلاق از «مشارطه»، «مراقبه» و «محاسبه» به عنوان گام های مهم در سیر و سلوک عبادی و زندگی روزمره یاد می کنند.



«مشارطه» یعنی این که در اول روز با خود شرط کنیم که بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکنیم. حضرت امام خمینی (ره) در کتاب چهل حدیث می نویسد: معلوم است که یک روز خلاف نکردن، امری سهل است و انسان می تواند به آسانی از عهده آن برآید ولی ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولی اوهام باطله را از قلب بیرون کن و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهی کر-د.



«مراقبه» یعنی در تمام مدت شرط متوجه عمل کردن به مشارطه باشی و «محاسبه» عبارت است از این که از خود حساب بکشی تا آیا در شرطی که با خدای خود داشتی؛ به خوبی عمل کرده ای یا نه.



امام خمینی (ره) در این زمینه فرمود: اگر درست وفا کردی، در این توفیق شکر خدا کن و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی و خداوند ان شاء الله در پیشرفت امور دنیا و آخرت تو را راهنمایی می کند و کار فردا آسان­تر خواهد شد.



اهمیت حسابرسی در زندگی و رفتار فردی و اجتماعی به اندازه ای است که امام کاظم (ع) فرمود «کسی که هر روز از خود حساب کشی نکند از ما نیست تا اگر کار نیکی کرده است بر آن بیفزاید و اگر کار بدی کرده به درگاه خدا توبه کند.»



بنابر این همانند حسابداران و حسابرسان که در پایان هر سال تراز گرفته و سود و زیان شرکت یا موسسه خود را استخراج می کنند؛ ما نیز می توانیم در پایان سال قمری در اخلاق، رفتار و وظایف دینی خود یک نتیجه گیری داشته باشیم.



بسیاری از مردم با بیدار شدن طبیعت در آغاز سال، برنامه هایی را برای یک سال خود در نظر می گیرند و برخی ابتدای سال معنوی خود را ماه مبارک رمضان قرار می دهند؛ همانگونه که عده ای آغاز سال مالی خود را در این ماه قرار می دهند.



به هر حال پایان یافتن سال قمری نیز فرصتی برای بازبینی کارهایی است که پرونده آن با ماه محرم آغاز می شود و با پایان یافتن ماه ذیحجه بسته می شود.



شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان برای آخرین روز ماه ذیحجه که سال قمری به پایان می رسد؛ نمازی را روایت کرده که در هر رکعت بعد از سوره حمد، 10 مرتبه سوره توحید و 10 مرتبه آیه الکرسی را می خوانیم و پس از نماز می گوییم «اللهم ما عملت فی هذه السنة من عمل نهیتنی عنه و لم ترضه و نسیته و لم تنسه، و دعوتنی الی التوبه بعد اجترائی علیک، اللهم فانی استغفرک منه فاغفر لی و ما علمت من عمل یقربنی الیک فاقبله منی و لاتقطع رجایی منک یا کریم»



یعنی خدایا آنچه در این سال انجام دادم؛ از عملی که مرا از آن نهی کردی و به آن راضی نبودی و من آن را فراموش کردم ولی تو آن را فراموش نکردی؛ و پس از گستاخی‏ام بر تو، مرا به توبه دعوت کردی. خدایا من از تو آمرزش می‏خواهم؛ پس مرا بیامرز و آنچه‏ انجام دادم از عملی که به تو نزدیکم کند، از من قبول کن و امیدم را از خودت قطع مکن؛ ای کریم و بزرگوار.



بر اساس این روایت، زمانی که مومن این دعا را پس از نماز بخواند؛ شیطان‏ فریاد می‏زند: تمام زحمات یکساله مرا به باد داد و سال گذشته نیز به خیر او گواهی می دهد.



مرحوم «میرزا جواد ملکی تبریزی» این نماز را برای آنان که اهل مراقبت هستند، مهم شمرده و در کتاب المراقبات می نویسد: سفارش به انجام این عمل در این روز،خود گواه خوبی بر صحت روایت است. زیرا در روایات دیگری نیز داریم که بطور عموم سفارش به جبران اعمال یک روز یا یک ماه در آخر آن می نماید و چه بهتر که در پایان سال اعمال یک ساله را جبران کنیم.



این استاد اخلاق در ادامه سفارش می کند: ای کسی که به خدا و دین او ایمان داری! از پروردگار خود و اولیای او به خاطر این معارف، به گونه ای تشکر کن که به خاطر هیچ نعمت دنیایی اینطور تشکر نکرده باشی.



وی سپس می گوید: با خود بیاندیش که اگر در این سال با حوادثی روبه رو می شدی که احتمال هلاکت یا اسارت و قتل تو وجود داشت ولی دوستی مهربان، یک عمل آسان و چند کلمه ای را به تو می آموخت و می گفت «اگر این عمل را انجام داده و این کلمات را بگویی، تمام بلاهایی را که ممکن است به آنها دچار شوی؛ از تو دور کرده و تمام اموالت را که از بین رفته، به تو برگردانده و بهترین زندگی را برایت فراهم می کنم» به این دوست چقدر علاقه پیدا می کردی؟ آیا این عمل را بر کیمیا ترجیح نداده و آیا این دوست را به اندازه کسی که به تو کیمیا بدهد؛ بزرگ نمی دانستی؟



حال با ترازوی عقل خود عمل آسانی را که امام معصوم(ع) به تو آموخته و اثرش را برای تو گفته؛ بسنج و ببین آیا می توانی در کیمیا این اثر را بیابی؟ مهمترین کار کیمیا ثروت بخشیدن و آسان نمودن کارهایی است که با پول می توان انجام داد و در بیماری ها و بلایا که از پول کاری ساخته نیست و کیمیا هم ارزش ندارد.



این فرصت را غنمیت شمرده و از پروردگار و پیامبر(ص) و امامت به مقدار این نعمت و منت بزرگ سپاسگزاری نما.



آنان تو را به راه های نجات و رسیدن به کاملترین سعادت ها و بالاترین درجات راهنمایی نموده اند و عطا و بخشش، تشکری مناسب و شایسته خود می طلبد ولی آیا کسی می تواند سپاسگزار حتی کوچکترین نعمت خدای متعال باشد؛ گر چه عبادت جن و انس را انجام داده باشد؟



مرحوم ملکی تبریزی در پایان این گفتار تاکید می کند: بنابراین همراه با شرمساری به خاطر ناتوانی ها و کوتاهی های خود، از هیچ سعی و تلاشی دریغ نکرده و بدان که تلاش و کوشش تو نیز نعمتی از نعمت های اوست.



کدام انسان مسلمان و مومن می تواند ادعا کند که در طول سال مرتکب گناه و خطایی نشده است؟ کدام شهروند ادعای رعایت کردن حقوق مردم یعنی حق الناس آن هم نه در یک سال، که در یک روز را دارد؟ همانگونه که خداوند عیب ها و گناهان بندگان خود را از دیگران مخفی می کند؛ به بندگان خود نیز وعده داده است که گناهانشان را می آمرزد و حتی اگر توبه کرده و کارهای نیک انجام دهند؛ بدی های آنان را به خوبی تبدیل می کند.



با پایان یافتن سال قمری رنگ و بوی شهرها نیز تغییر کرده و شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) خود را برای عزاداری سید و سالار شهیدان آماده می کنند؛ امامی که طبق روایات چراغ هدایت و کشتی نجات است. هر چند ورود به سال قمری شروعی برای یک برنامه ریزی عبادی است ولی با آغاز ماه محرم دل های عاشقان حسینی را حزن و ماتم فرا می گیرد و همانگونه که امام رضا (ع) فرمود با شروع ماه محرم لبخند از لبان پدرش موسی بن جعفر(ع) محو می شد؛ سال قمری شیعیان نیز با شور و عزای حسینی آغاز می شود.







* ضرورت برنامه ریزی برای مناسبت های مذهبی



بسیاری از مردم برای تفریح و سفرهای سالیانه خود از مدت ها قبل برنامه ریزی می کنند تا بیشترین استفاده را داشته باشند و سازمان ها و نهادهای وابسته به گردشگری نیز از ماه ها قبل آماده ارائه خدمات برای گردشگران هستند و این موضوع را می توان از ثبت نام اینترنتی برای تهیه بلیط قطار و اتوبوس تا آمادگی شرکت های گردشگری فهمید.



همانگونه که برای تفریح و گردش های فصلی و سالیانه برنامه ریزی می کنیم، بزرگان دینی بر ضرورت برنامه ریزی برای نیاز روح و معنویت نیز تاکید دارند و اگر نگاهی به کتاب های مذهبی به ویژه مفاتیح الجنان بیاندازیم، متوجه فراوانی برنامه های معنوی در طول سال می شویم ولی کمتر در این زمینه برنامه ریزی می کنیم.



برخی از افراد همانگونه که برای مسافرت و تفریحات خود و خانواده برنامه ریزی می کنند، از مسائل معنوی نیز غفلت نکرده و با هر مناسبتی به زندگی خود عطر معنویت می افشانند. به عنوان نمونه بعضی از مردم تهران در اول هر ماه قمری به زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در شهرری رفته و دل های خود را به نور عبادت و زیارت صفا می دهند.



اگر نگاهی به مناسبت های معنوی در طول سال بیاندازیم به اهمیت برخی از این فرصت ها پی می بریم. مثلا شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان نقل می کند که چهار شب در سال از اهمیت ویژه ای برخوردار است که معمولا از آن غافل هستیم و یا روزهایی در طول سال وجود دارد که ثواب روزه گرفتن در آن روزها قابل اندازه گیری نیست.



همچنین سفارش های بزرگان بر زیارت ائمه معصومین(ع) در مناسبت های ویژه که در کتاب های زیارتی و روایی آمده، بر ضرورت برنامه ریزی برای استفاده از چنین فرصت هایی تاکید دارد.



برخی از کسانی که به چنین مناسبت هایی اهمیت می دهند، معمولا از مدت ها پیش برای بهره برداری بیشتر برنامه ریزی می کنند تا مبادا چنین فرصت هایی را از دست بدهند. مثلا عده ای برای درک فضیلت شب های احیای ماه مبارک رمضان، نیمه شعبان یا درک شب عرفه و خواندن دعای امام حسین(ع) در روز عرفه و یا روزهای مخصوص زیارتی امام رضا(ع) از مدت ها قبل به گونه ای برنامه های خود را تنظیم می کنند تا بیشترین استفاده را از این فرصت ها داشته باشند.



همچنین آنان که خواهان بهره برداری بیشتر هستند از ماه ها قبل برنامه سفر به اماکن مقدس را تدارک می بینند که می توان به فضیلت زیارت امام حسین(ع) در شب و روز عرفه و همچنین شب و روز عید قربان و یا فضیلت زیارت امیرمومنان(ع) در روز عید غدیر اشاره کرد.



به هرحال پایان سال قمری همانند بسیاری از مناسبت ها فرصتی است تا ضمن نگرشی دوباره به کارها و رفتار فردی و اجتماعی خود در یک سال گذشته، کارهایی را که موجب رضایت الهی بوده؛ تقویت کنیم و رفتاری را که سبب دوری ما از خدا شده؛ از خود دور کنیم.



فراهنگ**1003**1569