به گزارش ایرنا، گردشگری از مهمترین و بزرگترین مجموعه خدماتی جهان است که روز به روز بر اهمیت و ابعاد آن افزوده می شود و جایگاه رفیع تری در اقتصاد جهانی به خود اختصاص می دهد، به همین علت است که امروزه به عنوان 'صنعت گردشگری' از آن یاد شده است.



بررسی آمار ورود گردشگران خارجی به کشورهایی که اخیرا بیشترین گردشگر را داشته اند موید این نکته است که کشور هایی که دارای آثار تاریخی و جاذبه های زیست محیطی هستند با برنامه ریزی های چشم اندازی خود مقوله گردشگری را بسیار مورد توجه قرار داده و تمهیداتی برای جذب گردشگر اندیشیده اند.



در این میان بافت تاریخی و معماری استان یزد بهترین زمینه را برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم کرده به گونه ای که کمتر فردی وجود دارد که در حوزه معماری تحصیل کرده باشد و یزد را نشناسد.



خوشبختانه در دولت تدبیر و امید این بحث جدی گرفته شد بگونه ای که نگاه خاصی به حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی صورت گرفته و بودجه های خوبی برای آن در نظر گرفته اند.



در این خصوص استاندار یزد چندی پیش گفته بود: بحث میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری موضوعی بسیار قابل توجه در این استان است، اولاً در ارتباط با بحث مطالعاتی که برای ثبت فاز یک بافت تاریخی بود این امر مورد تأیید سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.



سید 'محمد میرمحمدی' افزود: مقرر شد موضوع ثبت شهر یزد به عنوان شهر نمونه گردشگری که برای سال 2017 میلادی در سازمان همکاری های اسلامی به تصویب رسیده پیگیری شود، راه اندازی دوباره طرح امیرچقماق که مدتها متوقف بود ، راه اندازی شده و شروع بکار کرده است.



وی ادامه داد: بدنه سازی خیابان قیام که کار آن شروع شده و بعضی جاها بصورت طبیعی در حال بازسازی است؛ بدنه سازی و کف سازی در بافت قدیم هم شروع شده و در حال انجام است،افتتاح هتل ارگ و باغ صدری (باغ نمیر) و خانه گردشگری که انجام شد و ما الآن یک NGO مردم نهاد به منظور پشتیبانی از گردشگری و بافت میراث فرهنگی داریم .



استاندار یزد خاطرنشان کرد: تعداد گردشگران ما چهار برابر گذشته بوده ، هتلهایمان رزروهای طولانی مدت دارند، استقبال برای حضور در یزد خیلی زیاد شده است بنابر این باید زمینه های گردشگری را توسعه دهیم و تقویت کنیم .



میرمحمدی تاکید کرد: امیدواریم بتوانیم خدمات گردشگری را با حضور بخش خصوصی فراهم کنیم چون بخش خصوصی خوب وارد شده و ما هم باید تمام تلاشمان این باشد که به آنها کمک کنیم .



** عجین شدن کلیدواژه های معماری با زندگی مردم



ریشه و خمیرمایه بافت قدیمی این استان با توجه به شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیایی که در کویر قرار گرفته با خشت ، گل و کاهگل عجین شده و شاید خصلت های زیبای ' یزد شهر کار، کاریز و کاهگل ' و 'یزد شهر قنات ، قنوت و قناعت ' هم برگرفته از همین نوع معماری و مصالح بکار رفته در آن باشد چون شاه کلید مشترک هر دو شعار کاریز و قنات است که تمامی خصلت ها دو واژه دیگر را در دل خود دارد.



یکی از مصالح شناخته شده در معماری سنتی ایران و بوِیژه در شهرهای کویری 'کاهگل ' است که به نوعی مصالح غالب تبدیل شده بود.



تاریخ شروع مصرف کاهگل را در تمدن ایران نمی توان دقیقاً تعیین کرد ولی وجود آن در قدیم ترین آثار معماری فلات، دلیلی است بر اینکه این ماده با زندگی اقوام سرزمین ایران از ابتدا آمیخته شده و شناسایی و استفاده از آن طی قرون، نسل به نسل به ما رسیده است.



دلایل استفاده از کاهگل در معماری سنتی ایران نکته جالب است که به صورت مختصر به آن می پردازیم.



درباره مزایای کاهگل می توان به عایق بودن بودن و استقامت و دوام آن ، عبور نکردن گرما و سرما از آن ،نشست نکردن باران در پوشش های گنبدی و سقف های طاقی آن، ارزان بودن، آسان بودن اندود کاهگل اشاره کرد با این حال خواص فوق العاده کاهگل موجب شده بود این نوع پوشش به کلبه بی بضاعتان یا اعیان نشین ها، به کوره ها، به بازارها، به حمام ها، به تکیه ها و بالاخره به مسجدها و همه ساختمان های بافت قدیمی شهر راه یابد.



در بسیاری از موارد معماران تیزهوش از گرمی رنگ کاهگل برای متن تزیینات دیواری استفاده کرده اند.



رنگ کاهگل، نور شدید و گاه زننده آفتاب کویر را برای ساکنان آن مطبوع کرده و در گرمای فصل تابستان با برگشت دادن اشعه خورشید و حرارت آن از روی بام ها و یا دیوارهای کاهگلی، دما را به حداقل رسانیده است.



برای آسایش قوم ایرانی، معماران، شهرها را با قشری از کاهگل پوشانیدند و از میان این پوشش، سبزی شاخه های درختان از حیاط ها بیرون آمد.



رنگ دلنشین کاهگل نه تنها زیبایی فوق العاده ای به شهر ایرانی داده بلکه به زندگی مردم روشنی و رنگ بخصوصی پاشیده است.



این نوع پوشش در استان یزد یکی از مصالح اساسی در معماری سنتی بوده که روح تازه ای در کالبد شهرهای داغ و خشک کویر دمیده به گونه ای که از کنار این گرمای طبیعی ، میهمان نوازی در دل یزدی ها جوانه زده است.



از این رو می بینیم خشت و گل و کاهگل در دل این استان به شایستگی جا خوش کرده و همچون مرواریدی درخشان و به زیبایی خودنمایی می کند .



*** بافت تاریخی یزد یک سرمایه گران بها و باارزشمندتر از صدها چاه نفت



یزد نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است و بافت تاریخی این شهر با مساحت عرصه 743 و مساحت حریم 5000 هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.



این بافت تاریخی شامل محلاتی نظیر فهادان، کوچه بیوک، محله سر دوراه متصل به محله کوچه بیوک ، خرمشاه، سرجمع، میرقطب، یعقوبی، شش بادگیری ، مریم آباد در شمال شرقی شهر یزد ، محله نظر کرده در مجاورت محلات امیر چقماق و لردآسیاب ،محله هاشم خان در مجاورت محله قدیمی مصلی ، مشیرآباد در شمال شرقی شهر یزد و … می شود که محله فهادان از قدیمی ترین محلات قدیمی شهر یزد محسوب می شود.



در این بافت خانه های دوره ایلخانی همچنان مسکونی و از این لحاظ منحصر به فرد است.



در این خصوص رییس سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور در سفر یکروزه ای که استان یزد داشت ، گفت : بافت 740 هکتاری تاریخی یزد یک سرمایه گران بها و ارزشمند است که می تواند به عنوان سوژه ای در گردشگری نقش اساسی ایفا کند و آینده ای روشن برای صنعت گردشگری استان یزد رقم بزند.



مسعود سلطانی فر افزود :این باور باید در بین همه مسئولان وجود داشته باشد که بافت تاریخی یزد ارزشمندتر از صدها چاه نفت و مخازن گاز است زیرا چاه های نفت به مرور زمان رو به زوال می روند اما بافت های تاریخی اگر مورد مرمت و احیا واقع شوند، هرچه بگذرد ارزشمندتر می شوند و به همین دلیل است که گردشگران از سراسر دنیا برای دیدن این بافت و تماشای ابعاد مختلف زندگی مردم در قرن های گذشته، هزینه کرده و به ایران و استان یزد سفر می کنند.



وی خاطرنشان کرد: باید با همت عمومی مردم این بافت را حفظ کنیم و اصل را بر این بگذاریم که این مجموعه نقش محوری در توسعه استان دارد و می تواند موتور محرکه برای اقتصاد استان نیز به شمار برود.



** یزد پایتخت معماری ایران



یکی از عوامل موثر بر جذب گردشگر، مقوله معماری شهرهای هر کشور است که معمولا نخبگان فرهنگی را مجذوب خود می کند .



مدیرکل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد درباره وضعیت معماری این استان معتقد است: یزد در حقیقت پایتخت معماری ایران است و برنامه ثبت جهانی فناوری بادگیر یک کار مهم محسوب می شود .



محمدمهدی شرافت با اشاره به اینکه هیچ شهر ایران به اندازه یزد بافت تاریخی پیوسته ندارد از ارائه پیشنهاد معرفی یزد به عنوان نماد شهر خلاق معماری ایران و پایتخت معماری خبر داد.



وی در ارتباط با شهر خلاق نیز گفت: اعلام آمادگی کردیم که یزد به عنوان شهر خلاق معماری کشور معرفی شود و اگر از طرف استان به عنوان کاندید معرفی شود، ما هماهنگی های لازم را انجام می دهیم.



با اشاره به اینکه میبد به عنوان شهر خلاق معرفی شده است، بیان کرد: مباحثی در مورد معرفی شهر یزد به عنوان شهر خلاق معماری نیز مطرح شده که میراث فرهنگی در این زمینه آماده انجام کارهای لازم است زیرا یزد در زمینه معماری حرف های زیادی برای گفتن دارد.



شرافت گفت: چندی قبل استان یزد ، شهرهای یزد را در حوزه معماری و میبد در حوزه هنرها و صنایع دستی به عنوان شهرهای خلاق به سازمان میراث فرهنگی کشور معرفی کرده بود.



وی افزود :با توجه به ظرفیت های آموزشی و همچنین قابلیت های شهر یزد از جنبه معماری این ظرفیت و توان را دارد را که جزو شهرهای خلاق جهان قرار گیرد.



پیشتر مدیرکل برنامه ریزی گردشگری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور نیز از قرار گرفتن یزد در میان شهرهای خلاق خبر داده و گفته بود: بخش فرهنگی یونسکو، پروژه ای با عنوان «شهرهای خلاق» دارد که سازمان همکاری های اسلامی (OIC) نیز با بهره گیری از شاخص های تعریف شده در یونسکو ، پروژه مشابهی را تعریف تعریف کرده و از کشورهای عضو خواسته برای سال های 2016 و 2017 دو شهر خلاق خود را معرفی کنند.



محمدرضا پوینده ادامه داد: براساس هفت شاخص یونسکو برای شهرهای خلاق از جمله غذا موسیقی ، ادبیات ، آیین ها و مبلمان شهری، طی مکاتبه با مسوولان گردشگری در استان ها برای سال 2016، شهر تبریز و برای سال 2017 شهر یزد را به عنوان شهرهای خلاق به OIC معرفی کردیم.



** گردشگران فرهیخته ،شیفتگان معماری سنتی استان یزد



نخستین خصوصیت شهر که در اولین نگاه آن را از سایر شهرهای ایران متمایز می سازد یکنواختی و تناسب بافت شهرسازی و معماری در کل شهر و حفظ بافت تاریخی آن ، با وجود همه مسائل و محدودیت های آن و از طرفی تغییر و تحولات سالهای اخیر در حوزه شهرسازی و معماری و حاکمیت روز افزون الگو های غریب المنظر و غولهای آهنی خصوصادر شهر هایبزرگ است که می توان آن را نمونه ای از اصل هویت شهری و شناسه فرهنگی و تاریخی دانست.



قسمت قدیمی شهر یزد که تحت حفاظت قرار گرفته است ، ساختاری چنان منسجم دارد که در هیچ جای دیگری مشابه آن را نمی توان یافت .



ساختار منسجمی از کوچه های باریک و دیوارهای بلند که عابران و رهگذران را از تابش مستقیم نور خورشید در فصل تابستان و وزش بادهای سرد در زمستان در امان نگه می دارد.



شرایط خاص استان یزد و نوع خاص معماری سنتی و قدیمی و دست نخورده این استان موجب شده گردشگرانی که به این استان می آیند عمدتا از قشر تحصیلکرده و دانشگاهی و عاشق معماری باشند.



معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان یزد در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: ایران و بویژه استان یزد در حوزه کیفیت گردشگران و بازدید کنندگان فرهنگی جایگاه والایی داشته و جزو برترین های دنیا هستند .



مصطفی فاطمی افزود: در استان تاریخی یزد نیز تنها می توان آثار تاریخی که خلاقیت و تفکر پشت آن نهفته شده مشاهده کرد و این آثار تنها می تواند مورد بازدید قشر علمی ، دانشگاهی و فرهیخته دیگر کشورها باشد ؛کسانی که بیشتر به دنبال شناخت تمدن و فرهنگی ایران هستند .



وی تأکید کرد: آنچه باید مورد تاکید قرار گیرد لزوم تغییر نگرش مردم در این مسیر است یعنی مردم خونگرم ما بدانند گردشگر خارجی که به یزد آمده یک قشر دانشمند و تحصیل کرده و فرهنگ دوست است و باید مهمان نوازی خاصی را در تقابل با آنها بروز داد.



معاون گردشگری میراث فرهنگی استان یزد یادآورد می شود : امروز کسانی که به معماری و بافت تاریخی یزد آشنا هستند از کشورهای دیگر به این استان سفر می کنند .



فاطمی معتقد است در این بخش مردم و مسئولان همراهی خوبی داشته اند و رشد چند ماه گذشته در حوزه گردشگری خارجی مدیون شرایط مناسب سیاسی کشور ، آرامش در روابط با خارج و همراهی و میهمان نوازی مردم است .



*** تفکر و خلاقیت یزدی ها باید الگوی معماری جهان باشد



یزد استانی کویری و کویر هم همانطور که از نامش پیداست یعنی فاقد امکانات اولیه است.



در این خصوص معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد معتقد است: زمانی که بشر پا به خطه کویری استان یزد گذاشت الزامات اولیه زندگی وجود نداشته و تنها چیزی جز خاک در این منطقه دیده نمی شد از این رو می بایست با خلاقیت و تفکر نو ، آب را از دل زمین بیرون می آورد .



فاطمی افزود: بنابر این قنات را با مهندسی پیچیده ایجاد کرد و آب را به سطح زمین آورد ؛ با آمدن آب ، آن را با خاک مخلوط کرده و محصول تازه ای با عنوان 'گِل' تولید شد و در واقع از این جا پایه و اساس خانه های تاریخی و قدیمی استان گذاشته شد.



وی ادامه داد :بعد از مدتی آنها به این فکر افتادند که چگونه می توان آب را نگهداری کرد از این رو به فکر ساخت آب انبار و یخچال و ملزومات این بخش افتادند .



معاون میراث فرهنگی استان تصریح کرد : کویرنشینان قانع به دلیل گرما ، کوچه های باریک و دیوارهای بلند که عابران و رهگذران را از تابش مستقیم نور خورشید در فصل تابستان و وزش بادهای سرد در زمستان در امان نگه می داشت بنا کردند.



فاطمی یادآور شد: در ادامه همین نوآوری و با دیدن وزش بادهای کویری ،برای بهره گیری از این نعمت طبیعی به فکر ساخت بادگیر در بالای دیوارهای بلند خانه ها افتادند.



میراث فرهنگی کشور استان یزد را به عنوان پایلوت مامور جمع آوری مستندات برای ثبت مهندسی ساخت بادگیر در یونسکو به نام ایران کرده است از این رو 2هزار عکس در این خصوص به سازمان یونسکو همراه با دیگر مستندات ارائه شده است.



وی افزود: به همین شکل ، هشتی و قلعه برای افزایش امنیت خانه ها ،کاروانسرا برای استراحت مهمان ها ،چاپارخانه برای نگهداری از حیوانات مسافران ،زیرزمین برای نگهداری از مواد نیازمند سرما و سایر بخش های امروز ساخته شد و همه اینها بیانگر خلاقیت بالای مردم این استان است .



وی تاکید کرد: بنابر این می بینیم با وجود اینکه در بسیاری از مناطق کشور الزامات اولیه زندگی همچون آب و خاک و درخت وجود داشته و سپس زندگی بشر شروع شده در حالی که در کویر همه چیز از خاک شروع شده و با خاک ادامه یافته بگونه ای که خانه ها ، ظروف زندگی و امکانات زندگی همه از خاک ساخته شده است.



این مسوول افزود: از این رو باید تفکر، مهندسی و خلاقیت یزدی ها در معماری و زندگی در کویر الگو قرار گیرد و این امر تنها در معماری خلاصه نشود یعنی باید سبک زندگی مردم این خطه را به عنوان الگو مطرح کنیم.



به اعتقاد فاطمی، شاید بسیاری از تکنولوژی های امروزی همچون کولر و فن کوئل و امثال اینها برگرفته از خلاقیت کویری ها در ساخت بادگیر باشد که در سایر صنایع نیز می توان نظیر آنها را مشاهده کرد.



** خانه های تاریخی نمونه بارز معماری سنتی یزد



خانه های قدیمی یزد از جمله بناهای ارزشمندی هستند که یاد آور زندگی سنتی مردم این منطقه است . این خانه ها از لحاظ معماری و قدمت اهمیت فراوانی دارند.



تنها در این شهر است که هنوز خانه های دوران ایلخانی قابل سکونت هستند.



تمام خانه ها از مصالحی چون کاهگل و خشت خام ساخته شده است. و مشتمل است بر دیوارهای بسیار بلند و سر پوشیده که مانع تابش مستقیم اشعه ی خورشید در تابستانند. همچنین اتاقی بزرگ به نام تالار ، که یک سوی آن باز و کاملا به فضای بیرونی است و غالبا به هنگام عصر مورد استفاده قرار می گیرد. چرا که تالار همیشه در آن بخش از منزل که مستقیما در جهت غروب آفتاب (مغرب) است جای دارد و اتاق ها همگی در سمت دیگری از خانه ساخته می شوند . استخر آب که به آن 'حوض' می گویند درست در وسط حیاط جای دارد و به راحتی از تمام اتاق ها و یا تالار خانه ، قابل مشاهده است.



همچنین اتاقی در جلوی تالار قرار دارد که به راحتی در معرض تابش نور خورشید قرار داشته و در زمستان محل گرمی است که مورد استفاده بسیار قرار می گیرد.



و اما کلاه فرنگی ، که آن نیز بخشی دیگر از خانه های یزد است و غالبا برای صرف ناهار ، عصرانه و یا خواب سبک بعداظهر های تابستانی مورد استفاده قرار می گیرد. نوعی خاص از کلاه فرنگی (بنایی شبیه به کلاه کابویی) درست در وسط سقف منزل تعبیه می شود که سبب هدایت باد از هر شش جهت به درون خانه می گردد.



این نوع کلاه فرنگی ها کاملا از بادگیرها متفاوتند ، اگر چه آنها نیز از ناحیه کف منزل چیزی شبیه به 'کلاه کابوها' به نظر می رسد.



زیرزمین در تمامی خانه های قدیمی ، مورد استفاده بسیار بوده و هست . چرا که از نظر دما حدود 20 درجه خنک تر از بخش های فوقانی منزل بوده و هم از این روست که بیشتر مردم ، حتی در حال حاضر نیز برای فرار از شدت گرما به زیرزمین ها روی می آورند ، چرا که زیرزمین ها نوعی یخچال طبیعی در عمق خاک هستند که قدری گودتر از زمین حفر و ساخته شده و به منظور ذخیره سازی و نگهداری میوه جات و غذاهای فاسد شدنی که نگهداری انها مستلزم درجه حرارت بسیار پایین است مورد استفاده قرار داشته و هنوز در میان بسیاری از مردمی که در بخش های قدیمی شهر مسکن دارند مورد استفاده است.



قدیمی ترین خانه ثبتی در یزد خانه توانا متعلق به دوران ایلخانی است. در ادامه تعدادی از این خانه ها معرفی می شوند:



- خانه اربابی:



خانه اربابی در محله 'گازرگاه ' شهر یزد قرار دارد. این خانه در ابتدا بخشی از ' باغ معین' بود. در این باغ عمارتی اعیانی مشتمل بر اتاقهای مسکونی و قسمت تابستانه تشریفاتی وجود داشت. این باغ و عمارت در زمان ناصر الدین شاه قاجار _مقارن با حکمرانی 'ظل السلطان' بر اصفهان و یزد _ به دستور یکی از اعیان یزد ملقب به 'معین التجار' و به دست معماران اصفهان ساخته شد.



- خانه امامزاده ای:



این خانه در محله ' مصلی عتیق' یزد واقع شده و متعلق به دوره قاجار است. این خانه نمونه بارز معماری سنتی و معرف هنر ، ذوق و توانایی معمار یزدی است.



- خانه قلم سیاه:



قدمت این خانه به دوران قاجار می رسد و معماری خانه یادآور زندگی سنتی یزد است.



- خانه موید علایی:



خانه موید علایی در خیابان امام خمینی شهر یزد و نزدیک مجموعه تاریخی امیر چقماق قرار دارد و همین امر، این ساختمان را از سایر خانه های قدیمی مشابه متمایز می سازد این خانه مربوط به دوره قاجار و محل سکونت دکتر “سید حسین علایی” فرزند “آقا سید یحیی موید علایی” بود.



- خانه لاری ها:



خانه های قدیمی یزد. از جمله خانه لاری ها با توجه به نوع شغل و تمکن صاحب خانه از دو قسمت تشکیل می شد و هر قسمت عملکر ویژه خود را داشت. اندرونی به عنوان ماوا و مسکن محارم و بیرونی به اسکان و پذیرایی میهمانان اختصاص داشت.



اتاق آیینه کاری این خانه، حدود۱۲۸۶ ه. ق ساخته شد.خانه لاری ها در محله “فهادان” شهرستان یزد قرار دارد و از بناهای دوره قاجاری است. مساحت این خانه حدود 2700متر مربع و زیربنای آن حدود هزار و دویست متر مربع است. از این خانه فعلاً به عنوان محل اداره میراث فرهنگی استفاده می شود قسمت عمده ساختمان، دارای زیرزمین است.



- خانه امید سالار:



این خانه در محله قدیمی دروازه میدان، شهرستان ابرکوه قرار دارد و مربوط به دوره قاجار است.



- خانه آقازاده ابرکوه:



این خانه در محله 'دروازه میدان' شهر ابرکوه قرار دارد و مربوط به دوره قاجار است. مالک و بانی خانه شخصی به نام 'سیدحسین ابرقویی' است. خانه آقازاده نیز مانند سایر خانه های منطقه کویری به صورت حیاط مرکزی است و عمارت آن در سه جبهه و به منظور استفاده در فصول مختلف بنا شده است.



- خانه تقدیری:



این خانه در بخش مرکزی شهرستان اردکان واقع مربوط به عصر قاجار است. بنای این ساختمان از خشت، گل، آجر و به سبک معماری سنتی ویژه مناطق کویری، با حیاط مرکزی است .



*** بادگیرها شاخص ترین نمونه معماری یزد؛ یزد شهر بادگیرهای جهان



شهر یزد همواره در بین ایرانیان به شهر بادگیرها معروف است که در واقع این بادگیرها سیستم تنفسی شهر محسوب می شوند که بیشتر در فضاهای مسکونی و قدیمی تعلق دارند .



بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، تهویه مطبوع را با استفاده از انرژی تجدید پذیر باد فراهم می کند.



بادگیرها، برج هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه ها قرار می گیرد. این سازه ها از مظاهر و سمبل های تمدن ایرانی است و دقیقا مشخص نیست نخستین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده اما سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده اند.



کاریز، بادگیر و خانه های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است . هر سه کلمه به صورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته. قنات، بادجیر، قبه و قبعه معرب های فارسی این واژه ها هستند. بادگیر از عناصر و سمبل های معماری ایرانی به شمار می آید که امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه نیز استفاده می شوند.



یزد را از دیرباز شهر بادگیرها نامیده اند زیرا بر فراز هر خانه ای در این شهر بادگیری بود که گرمای سوزان تابستان های یزد را به نسیمی دل انگیز در اتاق موسوم به اتاق زیر بادگیر تبدیل می کرد اما این بادگیرها این روزها یکی یکی به باد می روند.



وجود مرتفع ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت آباد به ارتفاع ۳۳٫۸ متر خود گواه منحصر بفرد بودن این هنر معماری در استان یزد است از این رو تلاش میراث فرهنگی بر ثبت فناوری ساخت بادگیرها به نام استان یزد در یونسکو است .



بهمن ماه سال 1391 بود که اماراتی ها در حرکتی گستاخانه، شاهکار معماری ایرانی یعنی «بادگیرها» را در قالب تندیس مسابقات معماری امارات به عنوان اثر معماری عربی جا زدند و بعد از آن هم شیوخ این کشور در تلاش برآمدند تا «بادگیرها» را در یونسکو به نام اعراب به ثبت برسانند.



مدیرکل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در این خصوص گفت : یزد پایتخت معماری ایران است و با توجه به وجود بادگیر به عنوان یک مشخصه قوی در معماری اصیل استان مقرر شده بخشی از اقدامات محلی توسط این اداره کل صورت پذیرد.



شرافت افزود: بر اساس دستور ریاست سازمان و به منظور ثبت فناوری بادگیر به نام کشور پر افتخار جمهوری اسلامی ایران ، کارگروهی از سوی معاونت میراث فرهنگی کشور تشکیل و موضوع ثبت جهانی فناوری بادگیر توسط مدیر دفتر ثبت آثار در حال پیگیری و اقدام است.



وی ادامه داد: تلاش برای تکمیل پرونده ی ثبت جهانی فناوری بادگیر در کنار هماهنگی ارائه خدمات به مهمانان نوروزی یکی از از اقدامات اصلی میراث فرهنگی استان است.



به گفته فاطمی، دبیر وقت انجمن خشت خام که مدیریت تهیه پرونده ثبت فناوری بادگیرها را در سال 1391به عهده داشت پرونده ثبت فناوری بادگیرها به عنوان میراث معنوی در آخرین همایش سازمان میراث فرهنگی در سال 1391در شاهرود به ثبت رسیده است؛ این پرونده در کنار ثبت سازه های بادگیر باغ دولت آباد، بادگیر ابرقو و صدها بادگیر تاریخی دیگر در یزد مغفول مانده بود که سرانجام از سوی انجمن دوستداران میراث یزد به نتیجه رسید.



وی که هم اکنون معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان یزد است درباره وضعیت ثبت این فناوری به نام کشورمان در یونسکو گفت: میراث فرهنگی کشور ، استان یزد را مامور جمع آوری مستندات برای ثبت مهندسی ساخت بادگیر در یونسکو به نام ایران کرده از این رو 2هزار عکس در این خصوص به سازمان یونسکو همراه با دیگر مستندات ارائه شده است.



- طراحی توربین بادی با الگوگیری از فناوری بادگیرهای یزدی



اهمیت معماری این بادگیرهای شگرف تا جایی است که یک محقق ایرانی دانشگاه پوردو (Purdue) امریکا موفق به طراحی و ساخت نسل جدید توربین های بادی تولید برق به نام 'اینولکس ' با الگوبرداری از فناوری بومی بادگیرهای استان یزد شده است .



داریوش اعلایی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا با اشاره به این که در این سیستم مانند بادگیرهای یزد یک روش ساده موجب جذب باد، افزایش سرعت آن و تولید نهایی برق در اینولکس می شود، اظهار کرد: در این توربین به یک چهارم سرعت باد نسبت به توربینهای بادی سنتی برای تولید برق نیاز است.



تحقیقات یک گروه دانشگاهی در یزد نیز نشان داده که ساخت بادگیرهای یزد کاملا مهندسی است و مساحت زیربنای خانه، مساحت حیاط، اندازه حوض درون حیاط، عمق قنات و زیر زمین خانه، پشت یا رو به آفتاب بودن ساختمان و موقعیت جغرافیایی ساختمان در اندازه، ارتفاع و پهنی بادگیر ساخته شده اهمیت داشته و هیچ بادگیری بدون توجه به این عوامل ساخته نشده است .



این سازه های مهندسی و مفید که زمانی پناهگاه ظهرهای گرم تابستان و بهانه ای برای دور هم جمع شدن اهالی خانه های سنتی یزد بود، این روزها به دلایل مختلفی در حال تخریب هستند و حتی در بافت تاریخی یزد بادگیرها هر روز به تلی از خاک تبدیل می شوند.



' محمد کریم پیرنیا' معمار و پژوهشگر یزدی در رساله اش، بادگیرها را به' شش های یک شهر کویری' تشبیه کرده است. در معماری سنتی ایران،بارزترین روش مدیریت جریان هوا و دمای هوا در ساختمان ها،بادگیرها هستندکه بر بام خانه ها یا آب انبارها بنا می شده است.



بادگیر ها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند . ساده ترین نوع باد گیر یک جناحی است که بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود. در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفان های سهمگین، باد گیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را مب بندند.



در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشت به بادهای شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه را انجام می دهد.



ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر و شکل آن اولیه تر است. این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می شود)پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می گیرد و تهویه را انجام می دهد.



از نام های باستانی و گوناگون بادگیر مانند واتفر، باد هنج، باتخان، خیشور، خویش خوان، خیشود، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیده ای بس کهن است.



مصالح ساختمانی باد گیر، معمولا خشت خام، آجر ، گل،گچ و چوب شورونه می باشد. چوب شورونهاز چوب هایی است که دارای استحکامی عالی است و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم است.



گاه نیز ترکیب دو اثر معماری بنایی زیبا را بهوجود می آورد. مانند آب انبار شش بادگیری که در دوره قاجاریه ساخته شده است.



*** ساباط پناهگاه گرمازدگان ؛ مامن جویندگان سایه



یکی دیگر از ویژگی های بارز و منحصر بفرد شهرسازی محله های قدیم یزد، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن هستند که به آنها 'ساباط' گفته می شود.



ساباط ها (سابات) از ویژگی های معماری زیست بوم های گرمسیر و کویری هستند.



هدف از طراحی و اجرای ساباط این بوده که انسان گرمازده کویر را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگهدارد.



ساباط در لغت به معنای راهرو، دالان و سقفی است که بر روی کوچه ها و معابر ساخته می شود.



معماران یزدی نه تنها تمام جوانب را در ساخت داخل خانه مد نظر داشته اند، بلکه در ساخت کوچه هم با توجه به نیازها و شرایط اقلیمی و فرهنگی مردم منطقه، ویژگی های ارزنده و جالب توجهی را در نظر داشته اند.



این سازه به سبب نیمه پوشیده بودن در تابستان به پدید آمدن کوران هوا می انجامد که هوای درون سابات را از بیرون آن خنک تر می کند.



همین نیمه پوشیده بودن در زمستان به گرمتر شدن هوای درون سابات از بیرون آن می انجامد. سابات ها همچنین مایه یکپارچگی و استواری خانه های کنارشان هستند و به آنها در پایداری در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می کنند.



در برخی از کوچه های بن بست که دارای ساباط است، در قسمت ورودی کوچه دری محکم گذاشته می شده است که به این گونه فضاها که برای افزایش امنیت ساکنان کوچه مؤثر بوده «دربند» می گویند. در هر دربند چند خانوار زندگی می کردند.



نحوه استقرار ساباط ها به گونه ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می گیرد. در خیلی از ساباطها ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای حائز اهمیت است.



ساباط وسیله ای در تقابل با وزش بادهای موسمی نیز هست. معمولا پشت بام ساباطها مورد استفاده واحدهای همجوار قرار می گیرد که در برخی از آنها به صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه گر می شود.



استان یزد یکهزار و 490 اثر تاریخی ثبت شده غیر منقول و 600 بنای تاریخی ثبت شده ملی دارد که میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.



یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاههای زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی ، بادگیرها و بازارچه ها اشاره کرد.



از دیگر اماکن دیدنی یزد می توان به زندان اسکندر، بقعه شیخ احمد فهادان، مجموعه تاریخی هشت، مسجد چهل محراب، آتشکده زرتشتیان، گنبد مصلای عتیق، بقعه دوازده امام، مسجد یعقوبی و بقعه سید شمس الدین اشاره کرد .



نارین قلعه میبد به عنوان قدیمی ترین بنای ساخته شده از خشت در دنیا ،قنات زارچ به عنوان طولانی ترین قنات دنیا با 100کیلومتر طول ، قدیمی ترین مسجد ایران یعنی مسجد جامع فهرج، نخل چوبی میدان امیر چخماق به عنوان قدیمی ترین نخل چوبی ایران با 450 سال عمر، بادگیر باغ دولت آباد یزد در شمار زیباترین بادگیرهای دوره زندیه و قاجاریه با قدمتی 270 ساله به عنوان بلندترین بادگیر جهان و سرو 4500ساله ابرکوه به عنوان مسن ترین موجود زنده جهان از جمله این آثار تاریخی و طبیعی در استان یزد است.



همه این خصوصیات بارز و معماری شگرف و حیرت انگیز موجب شده تا عزمی ملی برای ثبت جهانی بافت تاریخی یزد در کشور بوجود آید. ک/4



1968