متن زیر از یکی از آثار شیخیه در دفاع از استنباط های عجیب و غریبی است که از قرآن و روایات در آثار خود دارند. شیخیه، و در رأس آنها شیخ احسایی و سید رشتی، و الحق شبیه تفسیر سوره یوسف، شاگرد بعدی، چنان عجایب و غرایب از قرآن و احادیث استنباط کردند که توان گفت بیشتر مطالب آنها به گونه ای بود که تاکنون به مخیله کسی خطور نکرده بود. در عین حال، همگی این مطالب در باره مقام امامان و نکاتی شگفت در باره آسمانها و ملائکه و طبقات ارض و شگفتی های معراج و معاد و جز اینها بود و اغلب هم استنادی به آیه‌ای و حدیثی داشت. 

از همان زمان، بر آنها اعتراض شد که این مطالب کجا بوده که تاکنون به ذهن کسی خطور نکرده است؟ چرا این هم تازه را شما باید استخراج کنید و نمی توان رد پایی از آنها در متون علمای قدیم بدست آورد؟ متن زیر پاسخی است که یکی از نویسندگان شیخی به این مطلب داده و الحق ابداع و ابتکار عجیبی در پاسخ گویی بکار برده است.



پاسخ این است: اساسا به نظر شما، چه اشکالی دارد که کسی فکر کند، استنباط و استخراج کند، و مطالبی بگوید که سابقا در دین نبوده است؟ مگر هر نوع استنباطی، بدعت در دین است؟ اینها حاصل کنکاش های ذهنی و فکری رهبران ما آن هم در همین آیات بینات و آثار ائمه طاهرین است. به نظر شما چه اشکالی دارد که کسی بنشیند و فکر کند، و مطالب تازه ای استخراج کند و نظام تازه ای از عقاید ایجاد نماید؟



اما مهم تر از این، آن که، نویسنده متن زیر می کوشد، برای تقریب به ذهن، نمونه ای از تحول در افکار نو را در فرنگ مثال بزند و بگوید که آنچه در میان شیخیه به عنوان افکار جدید آمده، می تواند مثل این موردی باشد که در فرنگ رخ داده است.



نویسنده که متن خود را در سال 1285 ق در میانه دولت ناصری نوشته، تلاش می کند تا مقایسه ای میان دنیای قدیم صنعت، با دنیای جدید داشته باشد. مثالی که می زند در حوزه بافندگی، کشتی سازی، بالون سازی، تلگراف و مسائلی از این قبیل است. دنیای قدیم، هم کشتی داشت، دستگاه بافتن داشت، خبر رسانی داشت، اما در عصر جدید به کلی دنیای تازه ای شکل گرفته و همه آن افکار و اصول در هم ریخته و عالم جدیدی در صنعت شده است. حالا بالونی ساخته می شود در آسمان سیر می کند، کشتی بخاری می سازد که یک ماهه راه را سه روز می رود، عراده ای [قطار] درست می کند که فرسنگها راه را در ساعتی می رود و....



نکته مهم بحث او این هم هست که اصولا هر چه زمان پیش می رود، تصرفات در افکار بیشتر شده و دنیا تغییر می یابد. به نظرم می خواهد نوعی تحول در فکر را هم مطرح کند، اما تفاوت در این است که فرنگی ها، در صنعت این تحول را ایجاد کرده اند و ما در افکار مذهبی.



کلید بحث این که آیا ما به خاطر این تحول باید با آن مخالفت کنیم؟ در واقع، نکته ای که این نویسنده ی شیخی به آن پرداخته، این است در نتیجه این تحول در صنعت، هزاران کارگر بیکار شده و همه کارها به صورت ماشینی انجام می گیرد. بنابرین باید شاهد اعتراض همه اصناف و کارگران باشیم، اما به عکس، می بینیم که هیچ کس به این امر یعنی بیکاری کارگران اعتراضی ندارد، و تازه، از این که صنعت «آسانی» در پی آورده، همه خوشحال هستند.



اکنون نکته مورد نظر نویسنده به نقطه اصلی می رسد و آن این است که چطور با این همه تغییر در صنعت و تفاوتی که در کشتی مدرن نسبت به کشتی قدیمی پیش آمده، و یک ماه راه قدیم حالا با سه روز طی می شود یا با یک عرّاده بخاری، فرسنگها راه در یک ساعت طی می شود، هیچ کس اعتراض نمی کند که افکار بدیع پدید آمده و باید با آنها در افتاد، اما در افکاری که شیخیه طرح کرده و از بطون آیات و متون روایات درآورده، مخالفت می شود؟



نویسنده یک نکته هم می گوید که این به رغم آن است که فرنگی لامذهب، جز به محسوسات، باور ندارد، و با این حال، چنین اعتراضی علیه او نمی شود، اما ما که شاهی به نام ناصرالدین شاه داریم که آن طور نیست و خودش مروج تقویت دین است، چرا باید با این قبیل استنباط ها مخالفت کنیم و به بهانه این که اینها در دین نبوده، با آن به جدال بپردازیم؟



حالا می بینید متن زیر چه اندازه متن مهمی است! به نظرم عالی و منحصر به فرد است. به نظرم این اندازه که این چند پاراگراف می تواند ما را در جریان تحولات فکری اخیر خودمان قرار دهد، و ما را با فرنگ مقایسه کند، بعید است از آن روزگار، متن بهتری یافت شود.

خلاصه کلام این است که هر مقدار که فرنگیان، دنیای علم و صنعت را متحول کردند، ما یعنی شیخیه و البته برخی دیگر، تلاش کردیم تا با فشار آوردن به مغز خود، به استنباطها و استخراج مطالب تازه از متون در بافتن نظامی تازه در باره آفرینش بپردازیم و این طور با مقایسه کردن آنها، زمینه مساعد برای از بین بردن مخالفت با افکار عجیب و غریب تازه شیخیه را فراهم سازیم.

***

ما هرچه می گفته و می گوییم همه مطابق کتاب مبین و روایات ائمه طاهرین است که سابقین گفته و رفته اند، و الان کتب ایشان مملو است از همین مطالب، و ما چیز تازه ای از خود نیاورده و بدعت در دین نگذاشته ایم، چنان چه بر هر فَطن و عاقل این معنی ظاهر است: و ما کنت بدعاً من الرسل.



بلی نهایت مطلب و غایة ما فی الباب آن است که، ما بعضی مطالب دقیقه و نکات عجیبه از بیّنات آیات کتاب و اخبار و آثار ائمه اطیاب، مثل سر قدر و سر ابداع و اتحاد و علم معانی و بیان و علم مکتوم و علم ختم! و استنتاج و حقایق دقایق مسأله معراج و قواعد سایر علوم استنباط و استخراج کرده، و می کنیم که همه آنها مطابق ضروریات دین و موافق اصول عقاید مسلمین است و در این بحث ریا و ... نیست،



چه در این که، هرچه دور زمان متأخر می شود، تصرّفات اذهان بیشتر می گردد، و افکار ابکار، ظاهر می شود، شکی نیست، چنان چه تصرّفات اهل این زمان را می بینیم در مآکل و مشارب و عمارات و باغات، و فروش و ظروف و اسباب و آلات حرب، و صنعتها و حرفتها و کشتی ها و عرّاده ها تصرفات عجیبه و غریبه می کنند که پیشتر اسمی و رسمی از آنها در میان عامه مردم نبود، مگر اصول آنها که اهل این زمان همان اصول را دست گرفته، تصرف ها در آنها می کنند که الی الان به ذهن احدی نرسیده بود.



چنان چه الان در فرنگستان، کارخانه ها از برای بافندگی چیت و کرباس و حریر و سایر اقشمه اختراع کرده، و از برای آنها اسباب و آلاتی قرار داده اند که همه به یکجای می چرخد، و یک دفعه به حرکت در می آیند، به طوری که هم، حلاجی می کند و هم می ریسد، و هم می بافد، و این کار هر بافنده و حلاج نیست.



و همچنین در صنعت نجّاری، کشتی های بخاری درست می کنند که در سه روزه، یک ماهه راه را طی می کند،

و بالون که به هوا می رود، و مرتفع تر از کشتی دریایی سیر می کند،

و عراده های بخاری که در یک ساعت ده فرسخ راه می رود،

و تلگراف که در چند دقیقه از همه روی زمین خبر می دهد، و هکذا عمل جات و عمل عکس که صورت همان هیبت در شیشه می ماند و محو نمی شود،

خلاصه صنعت های عجیب و غریب بکار می برند که عقول اکثری از درک آنها عاجز قاصر است،

و اغلب صنعت کاران به همین جهت، از کار افتاده اند، با وجود این احدی از جولاه و جوال باف و ... و سایر صنعت کاران، و اصناف بازاری، کاری با فرنگی ندارند و به آنها بحث نمی کند که چرا شما این صنعت ها را اختراع کرده، امر ما را فاسد و بازار ما را کاسد و راههای نزدیک و کارها را آسان کردید،

بلکه آنها دیدند که این کارها بهتر و آسان تر از کارهای سابق است، رفتند پی آن کار،

حال بیا انصاف ده! جایی که فرنگی لامذهب که به جز محسوسات به چیز دیگر معتقد نیست، به محض تربیت سلاطین خودشان که فی الجمله فراغت بهم رسانیده، به فکر این چیزها افتادند، مدرَک را به جایی رسانده اند که این همه صنعت های بدیعه را از اصول صنایع قدیمه استنباط و استخراج کرده اختراع می نمایند چه عیب دارد و به کجای عالم ضرر می رساند؟