به گزارش سرویس دینی جام نیوز، بخش فارسی بی بی سی (BBCPersian) گاهی برای ایجاد انحرافات دینی و عقیدتی در ذهن مخاطب، از شبهات نخ نمایی استفاده می کند که هزار سال یا بیشتر از پاسخ علمای دینی به آن شبهات می گذرد.

نمونه تلاش بنگاه سخن‌پراکنی انگلیس در راستای شبهه‌افکنی و تضعیف خداباوری را پیش‌تر در قالب یک گزارش بررسی کرده بودیم. ()

یکی دیگر از این نمونه ها، شبهات مربوط به «شُرور» (جمع شر) است که در قالب برهان عقلی جواب‌های بسیار متنوعی از جهات گوناگون به آن‌ها داده شده است.

شبهه افکنی رسانه دولتی انگلیس

بودن یک‌سری شرور و ناملایمات در جهان آفرینش، به نظر برخی با وجود آفریدگاری مهربان و دلسوز و خیرخواه به حال بشر، ناسازگار می‌باشد. این همان شبهه قدیمی است که رسانه دولتی انگلیس این روزها می کوشد با استناد به آن، باور مخاطبانش به وجود پروردگار را متزلزل کند.

 دراین  باره به طور خلاصه می توان گفت شرور دو قسم هستند:

یک قسم شرور و ناملایماتی که در طبیعت و به صورت تکوینی رخ می دهند؛ مانند: سیل، زلزله، خشکسالی، آفات، بیماری ها و...

قسم دیگر شروری که به دست انسان و از روی اراده و اختیار رخ می دهد که آن را «شرور اخلاقی» هم می گویند.

با توجه به این مقدمه، در پاسخ به شبهه افکنان می گوییم که وجود شرور در جهان هیچ صدمه و خدشه ای بر اینکه آفریدگاری دانا و توانا حاکم بر جهان و اشیا و نظامات پیچیده آن است، وارد نمی کند.

اینکه خداوند خیرخواه به حال بشر است و وجود شرور با خیرخواه بودن ناسازگار است یا نه، مربوط به صفات آفریدگار است و از لحاظ منطقی و عقلی به اثبات اصل آفریدگار و نشانه بودن آفریده‌ها بر آفریننده، ربطی ندارد.

اما اصل اشکال را در چند محور به اختصار پاسخ می‌دهیم:

1. نگاه ما به آنچه که در جهان طبیعت شر یا خیر نامیده می شود، باید جامع و همه‌جانبه باشد نه به صورت جزئی و تنگ نظرانه.

به طور مثال طوفان و سیل گرچه برای جزئی از جهان «شر» است و ناملایم و ویرانگر، لکن در مجموع برای جهان لازم است و با یک دید همه‌جانبه‌نگر «خیر» محسوب می شود. ممکن است حوادثی که در حال حاضر آفت و شر هستند، برای آیندگان خیر و لازم باشند. همانطور که حوادثی که در گذشته رخ داده است، مقدمات زندگی و حیات مناسب را برای ما فراهم کرده است.

بعلاوه بسیاری از شرور از محور قرار دادن انسان انتزاع می شود. مثلا وجود حیوانات گزنده و درنده برای تحقق این جهان و نظام احسن ضروری و لازم است، لکن انسان‌ها با محور قرار دادن خود، هرچیزی که منافع آن‌ها را به خطر می اندازد شر تلقی می  کنند؛ در حالی که با صرف نظر از وجود انسان ها و منافع آنان، وجود هرکدام از این جانوران در جای خویش نیکو و خیر است.

2. جهان طبیعت آمیخته با استعداد و حرکت و بودن و شدن هاست و فرض جهانی مادی بدون این ویژگی ها فرض محال و به منزله خواستن مثلثی فاقد سه زاویه است. فرض جهانی خالی از تنازع و مزاحمت بین اجزاء آن، فرض جهان مجرد از ماده است. چنین جهانی خالی از تکاپو و تکامل است که خداوند آن را در مرتبه خود آفریده است.

توقع اینکه خداوند جهان را جوری بیافریند که همه کارهای آن بر وفق معجزه صورت گیرد، توقعی بی‌جاست؛ زیرا در آن صورت جهان، جهان طبیعت نبود؛ مثلا آتش هیزم را بسوزاند ولی انسان را نه! بدن انسان قطع بشود ولی احساس درد نکند و صدمه ای نبیند! میکروب بیماری‌زا کار خود را در طبیعت انجام دهد ولی انسان را مریض نکند!

لازمه چنین فرض هایی عدم وجود انسان است. اگر انسان بخواهد از ملایمات بهره مند شود، حتما ناملایمات آن هم بر اشیا قابل احساس خواهد بود.

این نشدنی است که انسان نسبت به خوشی ها و ملایمات طبیعت احساس داشته باشد ولی در برابر ناملایمات، روئین‌تن و بی احساس باشد. اگر جهان بخواهد از این شرور اندک پیراسته باشد، دیگر جهانی غیر این جهان خواهد بود، بلکه به عالم تجرد برگشت خواهد کرد که به آن اشاره کردیم.

3. درباره شرور اخلاقی -یعنی ناگواری‌هایی که به‌وسیله خود انسان‌ها ایجاد می شود و از روی اختیار و اراده است- یادآور می شویم که آفرینش موجود مختار که بتواند بر سر دوراهی‌ها دست به انتخاب بزند، نوعی کمال وجودی است و آفریدن آن هم کمال است.

بنابراین معقول نیست که قادر مطلق دست به آفرینش آن نزند. از طرفی تبعیضِ در اختیار، در حقیقت نفی اختیار است؛ یعنی اختیار در انسان به گونه‌ای باشد که در انجام کارهای خیر قدرت گزینش داشته باشد، لکن در کارهای شرّ توان انتخاب و اراده انجام نداشته باشد.

چنین وضعیتی در حقیقت نفی آزادی انسان است. به عبارت دیگر نتیجه چنین وضعیتی یا زندگی معجزه‌آسای بشر است که به معنای گردش عالم به صورت اعجاز است به طور مطلق -که این خود به معنای نفی عالم طبیعت است- یا نتیجه آن سلب قدرت از انسان هنگام تهاجم بر دیگران است که این نفی آزادی در انسان است.

  علاوه بر این ها نگاه ما به جهان نباید نگاه به کمیت و مواردی باشد که اختیار و اراده منجر به شرور می شود؛ بلکه باید به این جهت نگاه کنیم که انسان هایی در پرتو آزادی اراده و انتخاب که همگان از آن بهره مند هستند، به عالی ترین درجات کمال انسانی نایل می شوند.

بنابراین خلق جهان با چنین وضعی در مجموع از نظر عقلی حسن است و خلق آن خیر است و نیافریدن آن قبیح و خلاف حکمت است.

از این نکته هم نباید غفلت نمود که در این میان عده ای به‌خاطر آزادی اراده و انتخاب انسان دچار ضرر و زیان می شوند یا در اثر حوادث تکوینی دچار حادثه ناگوار می شوند. درباره این مسأله در کلام اسلامی بحثی مطرح است به نام «اعواض»

یعنی عدالت الهی اقتضا می کند در جهان آخرت که محلی مناسب برای حسابرسی و پاداش و مجازات است، آن‌هایی که از شرور در عالم -چه شرور اخلاقی، چه شرور تکوینی- متضرر شده اند، این خسارات آن‌ها جبران شود و آن‌قدر پاداش بگیرند تا راضی شوند[10]

از پیشوایمان امام صادق(ع) نقل شده است که «اگر مصیبت دیدگان می دانستند که چقدر پاداش و اجر در مقابل مصیبت ها به آن ها داده می شود، آرزو می کردند که در دنیا بدن آن‌ها قیچی قیچی شود.»[11]

حاصل آنکه وجود شرور در جهان نه خدشه ای بر اصل وجود آفریدگار وارد می‌کند و نه منافاتی با عدالت و حکمت الهی دارد.

برنامه "پرگار" شبکه بی بی سی فارسی که بخش‌هایی از آن را در ضمیمه ویدیویی ملاحظه فرمودید، شبهه افکنی خود را با تکیه بر سه گزاره پایین سامان می‌دهد:

1- شرور عالم کثیر و زیادند.

2- شرور عالم طاقت‌فرسا و غیرقابل تحملند.

3- شرور عالم بی‌هدفند و خیر بزرگتری را به دنبال ندارند و یا از شر بزرگی جلوگیری نمی‌کنند.

حال آن‌که مقدمه اول و دوم به هیچ عنوان وجود خداوند را نفی نمی کنند، چنان‌که در سطور بالا به آن اشاره شد.

اما برای توضیح بیشتر در مورد این ادعا که شرور عالم بی‌هدفند، استفاده از تمثیل نوزاد و پدرومادر بسیار مناسب است. به این شرح که وقتی والدین نوزادی به حکم عقل و تجربه نسبت به واکسیناسیون او اقدام می‌کنند، از یک طرف نوزاد نمی‌فهمد حکمت و علت تزریق واکسن به او چیست و از سوی دیگر پدرومادر نیز نمی‌توانند برای او توضیح بدهند که واکسن چه فوائدی دارد؟ اما این دلیل نمی‌شود که بگوییم واکسیناسیون کودک -که در ظاهر با درد و ناراحتی همراه است- کاری بیهوده و بی‌هدف می‌باشد.

بنابراین اگر هم کارشناس شبهه افکن بی بی سی برای ساقط کردن اعتبار این مثال، محل بیان آن را کتاب‌های دوره راهنمایی معرفی می کند، دقیقا به خاطر محکمی و درستی این مثال است و اینکه در مقابل این مثال حرفی برای گفتن ندارد.

کارشناس شبهه افکن بی بی سی می گوید ما کودک یکماهه نیستیم و در راه رسیدن به رموز این عالم بسیار تلاش کرده ایم. در این باره باید گفت اتفاقا فاصله فهم کودک یکماهه نسبت به پدرومادر بسیار نزدیک‌تر از فاصله فهم بشر با خداوند بزرگ متعال است.

ضمن اینکه در مثال، "وجه‌شبه" مهم است. یعنی وقتی ما فاصله فهم کودک و والدین را مثال می زنیم و هدف نشان دادن فاصله‌ایست که باعث توضیح‌ناپذیر شدن چیزی می‌شود. در اینجا ما می‌خواهیم بگوییم عدم درک کودک از فایده واکسن، دلیل بی‌فایدگی آن یا استبداد والدین نیست. بنابراین در مثال مذکور وجه‌شبه کافی و درست است.

اضافه بر اینها، بشر هنوز نتوانسته از حیطه منظومه شمسی خارج شود. آن مقدار از همین کرات و خورشید را هم که شناسایی کرده، بسیار ناچیز است. هنوز بسیاری از ابعاد مختلف حیات بر روی همین کره خاکی برای بشر مجهول است.

به فرموده آیت الله جوادی آملی، اگر انسانی قطعه ناچیزی از وقایع و روابط این عالم را بیاموزد و به تخصص برسد، او را "دکتر" و "پروفسور" لقب می‌دهند،  حال خالق این عالم حکیم نیست؟!!!

البته باید توجه داشت کسانی که به شبهه شرور متوسل می‌شوند، همان‌هایی هستند که نه تنها وجود خدا را نفی می کنند، بلکه به طریق اولی قائل به معاد و نتیجه برای این عالم نیستند. اگر هم برای این عالم معاد و پشت پرده‌ای در نظر گرفته نشود، قطعا برهان‌های ذاتی و صفاتی وجود خداوند متعال دچار خدشه خواهند بود.

نتیجه:

پدیده حیات و نظامات دقیق حاکم بر  سراسر جهان از دیدگاه دانشمندان علوم طبیعی نیز نشانه‌هایی بر وجود مبدأ و آفریدگاری دانا و توانا برای عالم هستی‌اند و وجود شرور در جهان با اصل وجود آفریدگارهیچ‌گونه منافاتی ندارد ولازمه نظام علی و معلولی عالم است.