به گزارش گروه جامعه خبرگزاری فارس، محمد جواد سمیعی کارشناس آب و مدیر گروه مهندسی اجتماعی آبانگاه، یادداشتی را در اختیار این خبرگزاری قرار داده است: اول تا هفتم تیر ماه، هفته «صرفه‌جویی در مصرف آب» است. فرصتی بسیار ارزشمند برای آنکه افکار عمومی و همین طور تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان را به این مسئله مهم و حیاتی، بیش از هر زمانی جلب کنیم.

در رابطه با آب، مسائل متعدد و متنوعی مطرح است و به همین دلیل است که سازمان ملل و آژانس‌های زیرمجموعه آن در هر سال، یک موضوع محوری را برای روز جهانی آب و فعالیت‌هایی که در آن سال برای جلب افکار عمومی انجام می‌شود، انتخاب و اعلام می نماید. موضوعی که برای سال جاری اعلام شده است، موضوع بسیار مهم و اساسی «فاضلاب و پساب» است.

در یادداشت حاضر تلاش شده است تا بدون ورود تخصصی به مسائل، شمایی کلی از این مسئله و اولویت های مرتبط با آن در ایران، مرور شود. 

«سرانه آب تجدیدپذیر» و دیگر معیارهای محاسبه وضعیت و میزان تنش آبی در یک منطقه، همگی بر یک معیار واحد تمرکز دارند که عبارت است از نسبت برداشت از منابع به تغذیه و ورودی به آنها که این معیار به نحو مستقیمی به میزان جمعیت ساکن در یک منطقه بستگی دارد.

 این امر به طور واضح مشخص می کند که حتی با فرض ساده کننده عدم رشد سرانه مصارف به موازات رشد و توسعه یافتگی جوامع که استانداردها و سطح رفاه بالاتری را به دنبال خواهد داشت؛ همراه با رشد جمعیت، کمبود منابع آب اجتناب ناپذیر خواهد بود. همچنین باید در نظر داشت که در کنار ابعاد کمی و فیزیکی، مسائل کیفی نیز مطرح است و بخشی از منابع حاضر، در روندی نگران کننده در حال شور شدن و یا آلوده شدن هستند.

بر این اساس و با نگاهی به فشار فزاینده چند دهه اخیر بر روی منابع آب، بویژه آب های زیرزمینی، مشخص می شود که پاسخ به نیازهای فردای بشر در اقصی نقاط جهان (با هر سطح از توسعه یافتگی) نیازمند راهکارهایی مبتکرانه است که استفاده از آب های نامتعارف از جمله آنهاست.

آب های نامتعارف به آن دسته از آب هایی گفته می شود که به صورت معمول مورد استفاده قرار نمی گرفته اند و بـرای بـه کـارگیری آنهـا نیـاز بـه اعمـال سیاسـت هـای مدیریتی و حفـاظتی ویـژه است.

 اگر چه دایره آب های نامتعارف از آب های فسیلی تا زهاب های کشاورزی گسترده است اما آنچه باعث شده است تا سازمان ملل متحدد با انتخاب موضوع «فاضلاب» و کمپین «چرا آب را بیهوده تلف کنیم؟» به عنوان نقطه تمرکز اقدامات و توجه ها در روز جهانی آب امسال (2017) توجه ویژه ای به مدیریت فاضلاب و پساب به عنوان دسته مشخصی از آب های نامتعارف داشته باشد، اهمیت و جایگاه مهم این موضوع است.

این البته نخستین بار نیست که سازمان ملل و سایر ارگان های بین المللی سعی در جلب توجه و ایجاد تحرک سازنده در این زمینه دارند. در بیشتر هدف گذاری و برنامه ریزی های کلان بین المللی از جمله اهداف توسعه پایدار (SDG)، که در سال 94 به تصویب کشورهای عضو ملل متحد به عنوان اهداف پیش روی جامعه بشری تا سال 2030 رسیده است؛ موضوع فاضلاب و پساب مورد اشاره قرار گرفته است.

 بر اساس هدف شماره 3.6 در لیست اهداف توسعه پایدار،  کشورها الزام یافته اند تا سال 2030، با کاهش آلودگی، حذف و کاهش رهاسازی مواد شیمیایی خطرناک، کاهش 50 درصدی مقدار فاضلاب تصفیه نشده و افزایش پایدار استفاده مجدد از پساب در سطح جهان، کیفیت آب را افزایش دهند.

در اطلاعیه سازمان ملل به مناسبت روز جهانی آب در سال 2017 با عنوان «چرا آب را بیهوده تلف کنیم؟!» آماره های کلان و درخور توجهی از وضعیت مدیریت و بهره برداری از فاضلاب و پیامدهای ناشی از آن همچنین نمونه های عملی تجربه شده در برخی کشورها آمده است؛ اما شاید برای کشور ما آنچه در این رابطه محل بحث و بررسی بیشتر باشد، نوع نگاه و رویکرد برنامه ریزی برای مدیریت فاضلاب و پساب است.

توجه ویژه به نوع نگاه و رویکرد برنامه ریزی، ریشه در تجربه تاریخی مدیریت منابع آب در ایران و سایر کشورهای در حال توسعه دارد؛ به این معنی که وقتی که بدون فهم دقیق اصول و مبانی و همچنین تحلیل ناکافی و عدم بومی سازی متناسب، به سراغ ورود و پیاده سازی فناوری ها و راهکارهای مختلف در کشور رفتیم؛ بعضا فرصت هایی جهانی را به تهدید ها و چالش های منطقه ای و ملی تبدیل کردیم.

 نمونه این امر را می توان در ورود و بهره گیری از تکنولوژی های حفاری و موتور تلمبه ها در ایران مشاهده کرد که بر اساس آن منابع آب های زیرزمینی ارزشمندمان به ورطه ورشکستگی مطلق کشانده شد و استفاده بدون تدبیر و حساب و کتاب از آن ها، به اضافه برداشت شدید از این منابع منتهی شد.

با چنین پیشینه تاریخی که نمونه های خرد و کلان دیگری را نیز در بحث مدیریت و تخصیص منابع آب، می توان به آن افزود؛ پیشنهاد و توصیه می شود تا اولویت نخست در موضوع فاضلاب و پساب، که شعار و نقطه تمرکز روز جهانی آب امسال (2017-1396) است؛ مسئله نوع نگاه و رویکرد در برنامه ریزی مدیریت فاضلاب و پساب، قرار گیرد. 

در موضوع مدیریت فاضلاب و پساب به ویژه در بخش شهری دو جنبه اساسی وجود دارد، وجه اول موضوع بهداشت و آلایندگی (فاضلاب) است و وجه دوم ظرفیت بهره برداری و مدیریت حاصله از منبع آب سالم فراهم آمده (پساب).

پیرامون هر دو موضوع بحث های فنی و کارشناسی مختلفی در کشور وجود دارد. به طور مثال بهینه بودن و توجیه پذیری احداث شبکه جمع آوری و احداث تصفیه خانه فاضلاب شهری در بسیاری از شهرهای کوچک واقع شده در نواحی خشک ایران که سطح آب زیرزمینی پایین است و برای دفع فاضلاب از چاه های جذبی استفاده می شود، مورد سئوال است.

 به نظر می رسد در این رابطه نیز همچنان که در بحث سدسازی و یا توسعه مهار گسیخته بخش کشاورزی مبتنی بر استحصال آب های زیرزمینی مطرح است، تصمیمات سیاسی بر دیدگاه های کارشناسی غلبه یافته و چه بسا بدون بهینه بودن فنی، اقتصادی و اجتماعی، صرفا بابت خواست فرضا یک نماینده مجلس، پروژه گردآوری و تصفیه فاضلاب، کلید بخورد و در شرایط فعلی اقتصادی کشور، تا مدت ها نیز نیمه کار بماند و بر لیست بلند پروژه های زخمی شده، بیفزاید.

 همچنین نمونه قابل تامل دیگر، میزان تطابق شاخص ها در تصفیه صورت پذیرفته و کیفیت پساب تولیدی در تصفیه‌خانه های کشور با استانداردهای مربوطه است که همواره موضوعی چالش برانگیز بوده است امری که بحث جایگزینی پساب با آب کشاورزی را در بسیاری از مناطق با مشکل و مقاومت روبرو کرده است و یا علیرغم صرف هزینه بسیار برای جمع آوری و تصفیه فاضلاب، در نهایت، باز هم معضلات بهداشتی گسترده ای را در محل تخلیه، ایجاد می کند و نمونه بارز آن در کشور را می توان، حاشیه شهر مشهد و رود انباشته از فاضلاب زهرآگین کشف رود، نام برد که علیرغم اهتمام گسترده دادستانی و آب منطقه ای ظرف دو سه سال اخیر، هنوز هم گره های جدی و باز نشده ای وجود دارد و پایداری اقدامات انجام شده نیز، محل نگرانی بخش قابل توجهی از کارشناسان است.

 اما در میان مجموع مسائلی که به نمونه هایی از آن در بالا اشاره شد، آنچه بیشتر در نگاه کلان مدیریت منابع آب کشور محل نگرانی است، غفلت و انحراف در بهره برداری و تخصیص مناسب پساب تولیدی است. به عبارت دیگر، خارج کردن فاضلاب (شهری) از چرخه­ی سنتی مدیریت منابع آب محلی، که در نواحی خشک و نیمه خشک کشور عمدتا به صورت بازگشت به منابع آب زیرزمینی بوده است و استفاده مجدد از آن در مسیری که از بازگشت تمام یا بخشی از آن به آبخوان، جلوگیری به عمل آید؛ تهدیدی فزاینده برای منابع آب زیرزمینی کشور است که هم اکنون نیز در حال کسری مخزن شدید و در حال افت مداوم سطح آب است.

در واقع، رفع تهدید آلودگی منابع آب و ایجاد فرصت دسترسی به پساب قابل استفاده، در صورت عدم برنامه ریزی مناسب و متناسب برای پساب تولیدی و نگاه توسعه ای یک بعدی به آن، به عنوان صرفا یک منبع آب جدید و عدم توجه به نقشی که قبلا در طبیعت برای آن تعریف شده بوده، تهدیدی خطرناک برای آینده نزدیک منابع آبی کشور خواهد بود.

 مدیریت این تهدید و بیشینه سازی بهره برداری از فرصت های موجود، به ویژه در کلانشهرهایی نظیر تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز و ...، در مرحله اول، نیازمند بسترسازی اجتماعی و مدیریتی (از بعد نرم افزاری) به منظور ایجاد و استقرار بینش و باور واقع بینانه و آینده نگرانه است.

این بینش به سیاست هایی مبتنی بر دستاوردهای علمی و نه سلیقه ای و سیاسی منتهی می شود و براساس این سیاست ها، تخصیص های دقیق و حساب شده پساب بر اساس مدل و بیلان کلی منابع آب و با حفظ سهم آب برگشت پذیر به منابع، تعریف و عملیاتی می شود.

تحقق چنین فرایند ضروری و اجتناب ناپذیری در حوزه فاضلاب و پساب، وابسته به وجود سامانه ها و ابزارهای مدیریت و کنترلی کارا (موسوم به سیستم پشتیبانی مدیریت ـ MSS) است تا مدلی مفهومی، عددی و در نهایت اجرایی برای سیاست های این حوزه فراهم آورد و امکان اعمال برنامه ریزی های صورت گرفته را محقق کند.

امری که تاکنون به صورت جدی و یکپارچه به آن پرداخته نشده است و موضوع امسال روز جهانی آب، اهداف توسعه پایدار و وضعیت وخیم منابع آبی کشور می تواند دست مایه و مبنایی برای پرداختن اصولی به آن باشد.