این باستان‌شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص اهمیت توجه به ویژگی‌ها و آثار هنری به کار رفته در معماری حرم مطهر رضوی اظهار کرد: حرم مطهر رضوی نه تنها گنجینه واقعی فرهنگی و هنری است؛ بلکه در زمینه‌های مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و اجتماعی بسیار مفید است. بسیاری از هنرها مانند معماری، کار با چوب، گچ‌کاری، نقاشی، نگارگری و... در آن دیده می‌شود. ولی متأسفانه این آثار هنری، فرهنگی، کتیبه‌های حرم و بسیاری از زیبایی‌های حرم از دید بیشتر زائران آن پنهان مانده است. افرادی که بنای حرم را ساخته و شکل داده‌اند؛ حکیمان، دانشمندان و روان‌شناسان بزرگی بوده‌اند که سعی داشتند هنر ایرانی اسلامی را در این بنا تجلی دهند. در حالی که یک فضا و بنای ساده و بی‌آلایش نیز می‌توانست نقش زیارتی آن را ایفا کند.
وی در خصوص تاریخچه معماری حرم مطهر رضوی ادامه داد: معماری حرم مطهر امام رضا (ع) به حدود 10 سال قبل از شهادت ایشان و در سال 193 هجری قمری، یعنی زمانی که هارون‌الرشید به مشهد(سناباد قدیم) آمده‌است برمی‌گردد. ایشان در این شهر می‌میرد و به همین دلیل وی را در نزدیکی کاخ «حمیدبن‌قحطبه» در سناباد دفن می‌کنند. به این ترتیب شاید بتوان این مقبره را نخستین بنایی که در دوره اسلامی ساخته شده است، نام برد. با این وجود، این بنا از معماری دوره ساسانی پیروی کرده و به صورت چهارطاقی ساخته شده است. یعنی ویژگی‌های آن بیانگر این است که این بنا نخستین چهارطاقی دوره اسلامی است و با بهره‌گیری از معماری دوره ساسانی ساخته شده است. این بنا به دلیل اینکه مقبره هارون بوده، به نام «هارونیه» نیز معروف بوده است.
لباف خانیکی بیان کرد: پس از گذشت 10 سال زمانی که امام رضا (ع) به شهادت می‌رسند، مأمون به دلیل آن که حرمت ایشان را نزد علویان بالا جلوه دهد، دستور می‌دهد امام رضا(ع) را در هارونیه و در بالای سر هارون دفن کنند. این بنا در دوره غزنویان نیز دچار تغییر و تحولاتی می‌شود و تاکنون هم‌چنان باقی مانده است. به طوری که اسکلت و چهارچوب اصلی روضه منوره حرم مطهر رضوی مربوط به شاکله اولیه هارونیه است و چهارطاقی اصلی در جای خود قرار دارد؛ اما بناهایی از خارج و همچنین تزئیناتی در داخل به آن اضافه می‌شود.
این باستان‌شناس و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: هارونیه به سبک معماری «رازی» ساخته شده است. در شیوه معماری رازی تنها از آجر(گل وخشت) برای تزئینات ساختمان و بنا استفاده می‌شود. ولی دوره‌های بعد و مخصوصاً پس از دوره ایلخانی شیوه معماری آذری در ایران رواج پیدا می‌کند. در این شیوه بناها در دو مرحله ساخته می‌شوند. مرحله اول آن سفت‌کاری و مرحله دوم آن نازک‌کاری است. در مرحله سفت‌کاری، شالوده و اسکلت بنا ساخته می‌شود و در مرحله نازک‌کاری آن تزئینات معماری به بدنه اصلی بنا اضافه می‌شود. به این ترتیب در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری تزئینات حرم مطهر به این سبک و روش به شاکله اصلی بنا اضافه شده است.
وی اضافه کرد: در این زمان گوهرشاد خانم که همسر شاهرخ تیموری است؛ در صدد ساخت مسجدی کنار حرم مطهر برمی‌آید. این مسجد از طریق دو رواق «دارالسعادة» و «دارالحفاظ» به داخل حرم متصل بوده است. در همین دوره گنبد حرم امام رضا(ع) برای اولین‌بار با کاشی‌های سبزرنگ و همچنین بدنه حرم با کاشی و به خصوص کاشی‌های معرق تزئین و آراسته شده است. این اقدامات در دوره تیموریان و به طور خاص در زمان شاهرخ تیموری صورت گرفته است.
نگاهی به برخی نقوش نمادین به کار رفته در معماری حرم مطهر رضوی
لباف خانیکی در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص نقوش هنری و نمادین به کار رفته در معماری حرم رضوی تشریح کرد: به دلیل این که نقوش گیاهی سطح بیشتری را پوشش داده و اشغال می‌کنند؛ نقش‌های به کار رفته در معماری حرم مطهر امام رضا(ع)، عمدتاً گیاه هستند؛ اما نقش‌های نمادین دیگری مانند اژدها، شیر، گاو، فرشته، میوه و گیاه، پرندگان و حیوانات نیز در معماری این بنا به کار رفته است که تعداد زیادی از آن‌ها سابقه اسطوره‌ای نیز دارند.
این باستان‌شناس و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی تصریح کرد: عمده نقش‌های گیاهی موجود در حرم مطهر رضوی اسلیمی هستند که این نقوش نیز مانند نقوش اژدها، سیمرغ، غول و دیو که در دنیای واقعی وجود ندارند و تنها تجسم و نامی از آن‌ها موجود است؛ اسطوره‌ای هستند؛ زیرا در طبیعت گیاهانی همانند این گیاهان دیده نمی‌شود. این نقش‌های اسلیمی با وجود اینکه نقش‌هایی گیاهی هستند، گاهی به شکل خرطوم فیل و یا دهان اژدها در آمده و سطوح را پوشش می‌دهند.
وی عنوان کرد: معماران ایرانی برای کامل، پایدار و مفید ساختن بنا از خداوند تقلید می‌کنند؛ همچنین آن‌ها سعی دارند بنایی را که می‌سازند تجلی کوچکی از بهشت باشد. همان‌طور که در توصیف بهشت، گل و ریحان، نهرهای آب و گیاهان وجود دارد، تلاش می‌کنند تزئینات معماری این بناها را با نقوش اسلیمی کامل کنند؛ به همین دلیل در معماری بیشتر بناهای مذهبی و به خصوص حرم مطهر رضوی این نقوش به کار رفته است.
لباف خانیکی افزود: خورشید، نماد روشنایی، گرما، نور، مهر و مظهر ایرانیان قدیم است. شیر نیز نماد زمینی ویژگی‌های بیان شده در خصوص خورشید است. در صحن انقلاب اسلامی صحنه‌ای از نبرد شیر و گاو وجود دارد که این نقش در تخت جمشید نیز به کرات دیده می‌شود. این نقش در واقع لحظه حلول سال نو است؛ به طوری که برتری نور بر تاریکی و گرما بر سرما را بیان می‌کند. شیر نماد خورشید و تابستان و گاو نماد تاریکی و زمستان است، به این ترتیب این صحنه تفوق شیر بر گاو را نشان می‌دهد که بیانگر آمدن تابستان و مقدمه آن یعنی بهار است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس درباره مفهوم نمادین اژدها در ایران اظهار کرد: به طور کلی اژدها در ایران، مفهوم نمادین دوگانه مثبت و منفی دارد. به این دلیل که اژدها در زمینه‌های مختلف رفتار و کردار خاصی داشته است. به عنوان مثال در اسطوره‌های کهن، خلقت جهان به دست اژدها صورت گرفته، به طوری که اژدها همه کرات را خلق کرده است. جنبه منفی آن این گونه بیان می‌شود که در مقابل خدای باران مقاومت کرده و با بلعیدن ابرهای باران‌زا، از بارش باران جلوگیری می‌کرده است. اما در قرن پنجم هجری که سلجوقیان از سمت ترکستان چین و از طریق مرزهای چین وارد ایران شدند، نماد اژدها که در فرهنگ چین بسیار مهم بوده و به عنوان مادر چین تلقی می‌شده است؛ تغییر کرده و تنها جنبه مثبت آن در ایران مورد توجه قرار گرفته و رفته رفته به عنوان ارزش درآمده است.
وی بیان کرد: در حرم مطهر بیش از 100 نقش اژدها وجود دارد که جنبه مثبت آن‌ها مد نظر است و یکی از این جنبه‌های مثبت، محافظت از گنج‌ها است. سیمرغ نیز نشانه حکمت و آگاهی است و چندین نقش سیمرغ بر دیوارهای حرم رضوی نگاشته شده است. به طور کلی نقش‌های بسیاری در معماری حرم مطهر امام رضا (ع) به کار گرفته شده که بنده این نقوش را در چند مقاله نوشته‌ام و این مقالات در مجله «آستانه هنر» منتشر شده و برای دسترسی علاقه‌مندان موجود است.
لباف خانیکی بیان کرد: من فکر می‌کنم متولیان حرم باید در شناخت، شناسایی و معرفی آثار موجود در حرم تلاش و همت کنند. زیرا این آثار گویای هویت ما در گذشته و حال هستند. همچنین معماران و هنرمندان مجموعه حرم مطهر رضوی باید نسبت به هنر ایرانی اسلامی وفادار باشند و کارها و آثاری بدون سبقه و شناسنامه تولید نکنند. اما متأسفانه تولید و نگارش چنین آثار و نقوشی مخصوصاً در سال‌های اخیر اتفاق افتاده است که نباید این‌گونه باشد.
انتهای پیام
