وقتی کسی از فرد دیگری صدمه می بیند و می خواهد آن را با صدمه زدن متقابل به همان شخص جبران کند، به این رفتار انتقامجویی گفته می شود.

ریشه های انتقامجویی چیست؟

ما در مواجهه با ناکامی یا یک مشکل به راه حل های مختلفی می اندیشیم، یکی از آنها این است که صدمه ای را که به ما وارد شده است جبران کنیم. در واقع به جای منطقی فکر کردن به این نتیجه می رسیم حالا که دیگری به ما صدمه زده است، ما هم متقابلا به او آسیب بزنیم. این رفتار ناشی از یادگیری غلط است به این معنا که فرد در محیطی که در آن شرف انسانی شخص را کاملا وابسته به انتقامجویی می دانند، به همین رفتار انتقامجویانه عادت می کند. به عنوان مثال، مدت ها قبل خبری در روزنامه ها چاپ شده بود مبنی بر این که فردی که نبش قبر کرده و دندان متوفی را شکسته است، بعد از دستگیری درباره دلیل این رفتارش گفت با این کار آرام گرفتم؛ زیرا این فرد وقتی زنده بود، دندان پدر مرا شکسته بود و چون پدرم قدرت انتقام گیری نداشت، حیثیت فامیلی و خانوادگی ما زیر سوال رفته است و من با این کار، خود و خانواده ام را از این ننگ خلاص کردم. همه اینها در واقع القاهای محیطی است یعنی به فرد القا کرده اند تو اگر انتقامجویی کنی، عزت نفس داری و اگر انتقامجویی نکنی، عزت نفس نخواهی داشت. همه اینها را ما یا از پدر یا از مادرمان یاد می گیریم یا از روزنامه و رمان هایی که می خوانیم و فیلم هایی که می بینیم. فردی که سلامت روانی دارد، معمولا این کار را نمی کند؛ چون فرد سالم می داند که با آسیب زدن به طرف مقابل، آسیبی که خودش دیده است جبران نمی شود. به اضافه این که در مجموعه جامعه یک مشکل به دو مشکل و رفتار ناهنجار تبدیل می شود.

چنین روحیه ای تا چه حد به عوامل ذاتی مربوط می شود؟

انتقامجویی صددرصد رفتاری اکتسابی است به هیچ عنوان ژنی به نام انتقامجویی نداریم و این رفتار زاییده یادگیری است، یادگیری از محیط، پدر و مادر و همه چیزهایی که الگوهای ما شده اند.

درست است که ژن انتقامجویی نداریم ولی وجدان در همه افراد ذاتی است و رفتار انتقامجویانه با آن در تضاد است بنابراین باید عواملی درونی وجود داشته باشد تا فرد وجدان و اخلاقیات را زیر پا بگذارد.

وجدان و اخلاقیات را جامعه می سازد مثلا در بین یک گروه دزد، اخلاقیات و وجدان این است که دزد بغل دستی را لو ندهند. این در حالی است که این رفتار در بین گروه پلیس، اخلاق و وجدان محسوب نمی شود یعنی اخلاق قرارداد است. مثلا در یک خرده فرهنگ شاید قتل را جزو کارهای خیلی بد ندانند ولی در جامعه ای آن را کار بسیار بدی می دانند بنابراین آنچه ما به عنوان وجدان و اخلاقیات از آن یاد می کنیم قراردادهایی است که فرهنگ آنها را در ذهن ما گذاشته است. به نظر من آن فرهنگی قابل قبول است که با خرد ما تطابق داشته باشد.

روحیه انتقامجویی در برخی افراد خیلی قوی است؛ به طوری که دست به اعمال خشونت باری مانند اسیدپاشی و قتل می زنند دلیل شدت گرفتن این حس در برخی افراد چیست؟

زمانی که هیجانات فرد بسیار شدید می شود و او به لحاظ قانونی هیچ راه حلی برای تنبیه فرد مقابل پیش روی خود نمی بیند، آن هیجانات شدید و یاس از این که قوانین یا عدالت اجرا خواهد شد، او را به سمت چنین انتقامجویی هایی می کشاند. در چنین مواردی افراد حتی گاهی به خودشان هم صدمه می زنند، یعنی فردی را به قتل می رساند و بعد از آن، خودش را هم می کشد. در واقع شخص فقط می خواهد از وضعی که دارد، خلاص شود. این رفتار ناشی از فشارهای هیجانی است و فشارهای هیجانی وقتی به وجود می آید که تعقل فرد تعطیل می شود.

به نقش محیط در ایجاد روحیه انتقامجویانه اشاره کردید، آیا سیستم اجتماعی و جامعه نیز در این زمینه تاثیری دارد؟

یقینا همین طور است. اگر در جامعه ای قانون و عدالت آنچنان به اجرا درآید که اگر کسی به فرد دیگری آسیب رسانده است، فرد صدمه زننده محاکمه و مجازات شود و فرد صدمه دیده شاهد مجازات طرف مقابل باشد، روحیه انتقامجویی کاهش می یابد ولی اگر در جامعه ای این عدالت وجود نداشته باشد، فرد صدمه دیده تحت تاثیر این اتفاق قرار می گیرد. البته این دلیل توجیه نمی کند که اگر در جامعه ای عدالت وجود نداشت، فرد انتقامجویی کند اما واقعیت این است که عملا نبود عدالت و اجرا نشدن آن، زمینه بروز رفتارهای انتقامجویانه را افزایش می دهد.

بعضی افراد اصلا به قانون مراجعه نمی کنند و خودشان دست به کار می شوند حال آن که قطعا از طرق قانونی به نتیجه می رسیدند.در این رفتارها نبود عدالت را نمی توان به عنوان دلیل دانست پس دلیل اصلی چیست؟

خیلی از اوقات افراد خودشان اقدام می کنند چون در فرهنگ و محیط شان این گونه به آنها القا شده است که تو الان ارزشمند نیستی، تحقیر شده ای و زمانی که انتقامت را بگیری، از این حقارت رهایی می یابی. معمولا افراد چنین رفتاری را از محیط الهام می گیرند اما به نظر من اگر کسی بداند که وقتی ظلمی به او شد، حتما قوانین و عدالت اجرا و آن فرد مجازات می شود، انتقامجویی کاهش می یابد.

با توجه به مسائلی که مطرح کردید، آیا انتقامجویی را باید نوعی بیماری روانی فردی دانست یا آن را یک بیماری اجتماعی تلقی کرد؟

ما نمی توانیم فرد و جامعه را مجزا از هم تصور کنیم یعنی فردی که از تعاملات اجتماعی جدا باشد اصلا وجود خارجی ندارد. وقتی می گوییم یادگیری یعنی این که فرد از جامعه یاد گرفته است. وقتی می گوییم عدالت نیست یعنی باز هم این تاثیر را از جامعه پذیرفته است بنابراین در همه موارد می توان گفت فرد و اجتماع با هم ادغام شده اند و تصور این که این دو جدای از یکدیگرند، ممکن نیست.

آیا می توان فرد انتقامجو را درمان کرد؟

ما در اختلالات روان شناسی برای بیمار تعریف داریم. ممکن است فردی در بسیاری از زمینه ها سالم باشد اما در یک مورد به دلیل باور غلطی که در ذهنش ریشه دوانده است، مرتکب انتقامجویی شود. ما چنین فردی را در مفهوم علمی بیمار نمی دانیم بلکه می گوییم فردی است که هیجاناتش آنقدر شدید شده که دست به چنین اقدامی زده است.

برای درمان چنین فردی چه باید کرد ؟

این بیماری با مشاوره های مختلف قابل درمان است. اولین قدم این است که به فرد یاد دهیم ذهنش را از اسارت تمام باورهایی که به او تلقین شده است، آزاد کند یعنی همه آن چیزی را که دیگران در ذهنش ثبت کرده اند، پاک و خردش را راهنمای خود کند. این اولین قدم در درمان است که ما به آن شناخت درمانی می گوییم.

نقش کدام نهاد اجتماعی (خانواده، گروه همسالان، مدرسه و جامعه) در انتقامجو شدن افراد بیشتر است؟

در هر سنی تاثیرپذیری فرد از یک گروه بیشتر است. مثلا فرد در پنج تا شش سال اول زندگی بیشترین تاثیر را از خانواده می گیرد یعنی وقتی افراد خانواده با هم صحبت می کنند و حتی ممکن است مخاطب مستقیم شان کودک نباشد، از آنها یاد می گیرد. بنابراین وقتی والدین در صحبت هایشان می گویند فلانی چه آدم باغیرتی بود که فلان کار را کرد، این به الگوی رفتاری کودک تبدیل می شود. بعد از دوره کودکی وقتی فرد به مدرسه می رود، در این زمان بیشتر از گروه همسالان تاثیر می گیرد و چه خانواده و چه گروه همسالان زیرساخت هایی از کل فرهنگ و سیستم اجتماعی هستند. بنابراین سیستم اجتماعی هم متقابلا روی همه اینها تاثیر می گذارد.

بنابراین برای این که روح انتقامجویی در جامعه و در بین افراد از بین برود، مدت زمان زیادی لازم است و باید سیستم اجتماعی و افراد هر کدام کار خود را درست انجام دهند و این پروسه اصلاح شود.

بله همین طور است به نظر من دو اقدام اساسی لازم است که این دو اقدام با هم عجین هستند یکی اصلاح ساختار اجتماعی است تا زمینه اجرای عدالت فراهم شود که متعاقب آن افراد دنبال انتقامجویی نروند و دیگری اقدام فردی است به نحوی که فرد آنچنان روان درمانی شود که بهترین راه را برای حل مشکلاتش انتخاب کند.

ما به عنوان شهروند چه کاری می توانیم انجام دهیم تا روحیه انتقامجویی در جامعه کم شود؟

اگر از ابتدا سلامت روان در جامعه افزایش یابد اصولا فاجعه ای پیش نمی آید که فردی بخواهد در صدد انتقام برآید. البته همه اتفاقات اجتماعی را هم نمی توان کنترل کرد. در چنین شرایطی باید افراد را تربیت کرد تا بهترین راه را در پیش بگیرند. (ضمیمه تپش)

شاهد حلاج