به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «نظام عقلانیت سیاسی اسلام و جایگاه آن در شکل گیری تمدن نوین اسلامی» تألیف حجت الاسلام رضا غلامی رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا به همت انتشارات آفتاب توسعه در ۳۹۹ صفحه در سال جاری منتشر شده است.
این کتاب از چهار فصل به شرح زیر تشکیل شده است:
فصل اول: معنا، مبنا و سیر تطور عقلانیت
فصل دوم: عقلانیت اسلامی
فصل سوم: عقلانیت سیاسی اسلام
فصل چهارم: تمدن نوین اسلامی و جایگاه و کارکرد نظام عقلانیت سیاسی اسلام در شکل گیری آن
بحث اصلی در این اثر حول این پرسش اساسی شکل گرفت که چگونه می‌توان با بسط و گسترش نظری و عملی عقلانیت اسلامی، به نیاز مبرم جامعه اسلامی به یک عقلانیت قوی و کارآمد پاسخ داد؟ در واقع، نقطه کانونی و دالّ مرکزی بحث بر سر این است که اولاً، می‌توان در بُعد نظری قائل به امکان شکل گیری «عقلانیت فرافلسفی» بود، عقلانیتی که نه فقط شامل همه علوم اسلامی یعنی فلسفه، کلام، فقه، اخلاق و حتی عرفان است، بلکه شامل علوم انسانیِ اسلامی که یکی از بال‌های آن دانش تجربی است، نیز می‌شود. ثانیاً، در بُعد عملی، می‌توان قائل به شکل گیری عقلانیتی بود که فراتر از حکمت علمی است و می‌تواند در عینیت بخشی به اهداف اسلامی، وارد شبکه سازی، نظام سازی، تولید روش، تولید ابزار و تولید انواع فناوری‌های نرم شود.
حجت الاسلام غلامی در پیش گفتار این اثر نوشته است: از ابتدای شکل گیری این تحقیق، این نکته کلیدی در ذهن اینجانب وجود داشت که چه بسا یکی از مهمترین دلایل عقب ماندگی تمدنی دنیای اسلام از غرب مدرن، بسط نیافتگی عقلانیت خصوصاً در بُعد عملی است. این مطلب در خلال بررسی سیر تطور عقلانیت مدرن در فصل دوم بیشتر خودنمایی کرد و شاید دلیل اصلی کمی توقف و بحث تفصیلی حول سیر تطور عقلانیت مدرن، همین نکته کلیدی بود.
روشن است که عقلانیت اسلامی از شعب و شاخه‌های متعددی برخوردار است که مهمترین آنها، عقلانیت سیاسی است. واقعیت این است که اگر بتوان عقلانیت اسلامی را نوسازی کرد، به تبع آن، عقلانیت سیاسی اسلام نیز نوسازی شده است و امکان دست یابی به عقلانیت سیاسیِ به مراتب قوی‌تر و کارآمدتر وجود دارد.
با ورود به بحث عقلانیت سیاسی اسلام، جدای از بحث نسبت دین و دنیا و همچنین دین و سیاست که تعیین موضع درباره آن اجتناب ناپذیر است، دو دوکترین اصلی یعنی «دکترین امامت» و «دکترین خلافت» رخ نمایی می‌کنند. همین دو دکترین است که دو جهان سیاسی متمایز را در دنیای اسلام خلق کرده است، بنابراین مهم بود که یکی از نقاط تمرکز این تحقیق، تبیین دکترین امامت، تفاوت مبنایی آن با دکترین خلافت و نیز جایگاه امامت در عقلانیت سیاسی اسلام باشد اما کوشش شد بیش از یک بحث عادی، اولاً دکترین امامت از حدّ زعامت و سرپرستی جامعه اسلامی فراتر برود و میان مقام انسان کامل و مقام امام پیوند روشنی برقرار گردد و ثانیاً، نقش این امامتِ ذو اضلاع در عقلانیت سیاسی اسلام تبیین شود. به بیان دیگر، تحقیق به دنبال پاسخ به این مسأله بود که چه نسبتی میان عقلانیت سیاسی و به تبع آن، عقلانیت سیاسی اسلام و امامت وجود دارد که تلاش شد با معرفی امام به عنوان مظهر عقلانیت نظری و عملی به این مسأله پاسخ اجمالی داده شود.
یک زیرمسأله دیگر در این تحقیق، بحث نظام مندی عقلانیت سیاسی اسلام بود. در سال‌های گذشته از عنوان نظام سیاسی اسلام زیاد استفاده شده است اما این تحقیق در پی آن بود که در حد امکان این نظام مندی یا اندام وارگی، با استنادات مناسب اثبات شده و نحوه کارکرد آن روشن شود.
نمی‌توان از بیان این نکته ابا داشت که گرانیگاه این تحقیق بسط و گسترش عقلانیت اسلامی و به تبع آن، عقلانیت سیاسی اسلام است، بحثی که رد پای آن را می‌توان در آثار اندیشمندان بزرگی چون فارابی، ابن رشد و ملاصدرا جستجو کرد. البته ذکر این مطلب ضروری است که این تحقیق در زمینه بسط عقلانیت، بیش از همه از نظریه اعتباریات مرحوم علامه طباطبایی (ره) به عنوان یکی از پایه گذاران اصلی فلسفه نوصدرایی سود برده است. شاید اگر گفته شود که ایده اصلی این تحقیق از نظریه اعتباریات مرحوم علامه گرفته شده است سخن غیر دقیقی تلقی نشود. در حقیقت، این پیام که می‌توان در ذیل چتر جهان بینی الهی به علوم انسانی و اجتماعی ای رسید که فراتر از علوم اسلامیِ مصطلح باشد و بتواند از عقل ابزاری و دانش تجربی در مناطق مشخصی از علم اسلامی حداکثر استفاده را بکند، یکی از پیام‌هایی است که این تحقیق از بطن نظریه اعتباریات مرحوم علامه طباطبایی اخذ کرده هرچند همان طور که اشاره شد، اندیشه‌های فارابی علی الخصوص طبقه بندی علوم او و همچنین قرائت صحیح از نوع مواجهه ابن رشد با فلسفه اسلامی نیز در شکل گیری ایده این تحقیق مؤثر بود است.
همان طور که قبلاً بیان شد، جامعه سازی و حتی دولت سازی در عالم اسلامی که مقدمه شکل گیری تمدن اسلامی است، به شدت به نحوه مواجهه ما با عقلانیت به ویژه در ساحت عمل بستگی دارد. از همین جهت، پیوند بحث نظام عقلانیت سیاسی اسلام با تمدن نوین اسلامی، نه فقط می‌توانست بحث از عقلانیت را از شکل انتزاعی و تئوریک محض خارج کند، بلکه آثار تحول و نوسازی عقلانیت اسلامی به خصوص در عرصه عمل را تا حدی ملموس نماید. برای این منظور، از بدو ورود به بحث عقلانیت اسلامی رویکرد تمدنی وجود داشت. در واقع، اینگونه نیست که این تحقیق فقط در انتهای بحث خود از تمدن نوین اسلامی به دنبال بررسی جایگاه و کارکرد نظام عقلانیت سیاسی اسلام در تمدن نوین اسلامی باشد بلکه کوشش شد تا نگاه تمدنی از ابتدا تا انتهای مباحث به نحو غیر مستقیم به بسیاری از سوالات در این عرصه پاسخ دهد. با این حال، یکی از بخش‌های اصلی و نوآورانه این تحقیق تبیین نظریه تمدن نوین اسلامی است. به بیان دیگر، این تحقیق صرفاً از عنوان تمدن نوین اسلامی استفاده نکرد یا آن را مفروض نگرفت بلکه تلاش کرد تا به رغم قلت منابع و اتکاء به استنباطات تازه، این تمدن را از جهت ماهیت، اصول، مؤلفه‌ها، آثار و غیره مورد بررسی قرار دهد تا منظور از جایگاه و کارکرد نظام عقلانیت سیاسی اسلام در فرایند شکل گیری تمدن نوین اسلامی عمیقاً قابل درک شود.
از جهت روش، روشن است که این تحقیق به دلیل چند رشته‌ای بودن آن، از روش ترکیبی سود برده است؛ از طرف دیگر، با تلقی خاصی که تحقیق از دانش درجه اول و دانش درجه دوم داشته است، استفاده از روش اجتهادی به خصوص در مباحثی که هدف از آن مباحث، تبیین دیدگاه اسلام بوده، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است اما به جز روش اجتهادی، هر ساحت از تحقیق بر حسب رشته علمی ای که در آن بروز و ظهور بیشتر داشته است از روش خاص خود استفاده کرده است؛ برای مثال، در مباحث فلسفی، روش فلسفی، یا در مباحث تاریخی، روش تاریخی نقش آفرین بوده اند هرچند در مواردی به خصوص در فصل دوم، این تحقیق از تلقی اشتراوسی به روش گراندد تئوری نیز بهره برده است. یعنی صرف نظر از شبه فرضیه‌ای که این تحقیق مسامحتاً برای خود در نظر گرفته بود، ابتدا داده‌های مرتبط با تحقیق به صورت کتابخانه ای جمع آوری و نظام مند گردید و سپس با روش‌های متنوع تحلیل و تدریجاً نتایج و استنباطات جدیدی را بوجود آورد.
اگر سوال شود که نوآوری این تحقیق چیست یا این تحقیق چه خدمتی به دانش سیاسی کرده است، در پاسخ می‌توان گفت که این تحقیق از سه جهت نوآوری داشته است: یک. تصویر بهتر و کارآمدتر از عقلانیت اسلامی در دو بُعد نظری و عملی ارائه داده و مرزهایش را با عقلانیت مدرن پررنگ نموده است. دو. عقلانیت سیاسی اسلام را نه فقط با تصویر جدیدی که از عقلانیت اسلامی ارائه داده بلکه در قامت یک سیستم آن هم با محوریت دکترین امامت به نحو جامع‌تر و شفاف‌تری توضیح داده است و سه. تمدن نوین اسلامی را برای اولین بار تئوریزه نموده و ضمن برقراری پیوند میان نظام عقلانیت سیاسی اسلام و تمدن نوین اسلامی، جایگاه وکارکرد این نظام را در تمدن نوین اسلامی مشخص کرده است.
البته روشن است که این تحقیق نه کار ساده ای بود و نه پایان کار محسوب می‌شود و همانطور که در خاتمه این تحقیق بیان شد، انتظار می‌رود در آینده قطعات تکمیلی این تحقیق مانند یک پازل به تکامل دیدگاه‌های طرح شده در آن منجر گردد.
