عزاداری با طعم قدیم

ایران سرزمین تنوع‌هاست، این تنوع در آیین‌های سوگواری محرم که همه ساله در گوشه و کنار ایران برگزار می‌شود هم نمود دارد، اما در این بین، مراسم سوگواری حسینیه اعظم زنجان به لحاظ جمعیت سوگوارانی که در یک منطقه گرد هم می‌آیند و به عزاداری می‌پردازند منحصر به فرد است.

در این مراسم هیچ گونه روش بدعت آلود سوگواری مانند استفاده از ادوات موسیقی، ‌علم‌گردانی، قمه‌زنی و... وجود ندارد و مردم فاصله بین حسینیه تا امامزاده ابراهیم شهر را که حدود چهار کیلومتر است، قدم می‌زنند و به روضه‌ها و نوحه‌های حسینی گوش داده و سینه‌زنی می‌کنند.‌ در روز هشتم محرم مردم بعد از اذان ظهر مقابل حسینیه گرد هم می‌آیند و تا اذان مغرب به سوگواری می‌پردازند. این مراسم با جمعیتی 300 هزار نفری برگزار می‌شود و سال 87 به‌عنوان‌ دهمین مورد از میراث معنوی ثبت شده در کشور و نخستین گونه از جنبه منحصر به فرد آیین‌های عزاداری در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید، اما این ثبت شدن هیچ تغییری در‌خصوص نوع برگزاری این مراسم ایجاد نکرد و هیات مدیره حسینیه بر برگزاری سنتی این مراسم نظارت دارد.

بزرگ‌ترین قربانگاه ایران

زنجان حالا سال‌هاست که به منای ایران شهرت دارد. تعداد زیاد قربانیان مراسم شب تاسوعا در زنجان، این شهر را دومین قربانگاه بزرگ مسلمین پس از سرزمین منا تبدیل کرده است. در عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا در مسیر دسته‌های عزاداری هزاران راس قربانی اعم از شتر، گاو و گوسفند ذبح می‌شود. هر ساله بجز گوسفندانی که قربانی می‌شوند تعداد زیادی از سوگواران حسینی هم وجه نقد گوسفند را به حسینیه زنجان اهدا می‌کنند.

از قرار معلوم تعداد احشام و پرندگان نذری در آن به بیش از 13 هزار راس می‌رسد که از این تعداد 1500 راس ذبح می‌شوند و مابقی احشام به صورت زنده به حسینیه اهدا می‌شود و حسینیه این نذورات را فروخته و درآمد ناشی از آن را صرف هزینه های حسینیه اعظم می‌کند. نذورات هر ساله این حسینیه بیش از یک میلیارد تومان است که این موضوع باعث می‌شود حسینیه از این نظر نیز منحصر به فرد باشد. این حجم از قربانی در دهه 40 وجود نداشته است. سال 47 تعداد گوسفندان قربانی در روز هشتم محرم چهار تا پنج راس بوده و سال 53 این تعداد به صد راس رسیده است و به مرور به تعداد نذرکنندگان افزوده شده است. جالب این که تعداد زیاد قربانی‌های این مراسم یکی از عوامل ثبت این عزاداری در فهرست میراث معنوی کشور بوده است.

بزرگ‌ترین دسته عزاداران زنان

حضور گسترده زنان در حاشیه این مراسم از دیگر امور منحصر به فرد این آیین است. البته در گذشته زنان فقط به‌عنوان تماشاگر در این مراسم حضور می‌یافتند، اما مدتی است زنان نیز می‌توانند به صورت یک دسته مجزا در پشت سر دسته حرکت کنند. دسته زنان زینبی حسینیه اعظم به عنوان الگوی زیبنده پرچمدار کربلا حضرت زینب(س) معنویت خاصی به این مراسم می‌دهند. البته به گفته روابط عمومی حسینیه زنجان، زنان در این دسته عزاداری حدود 10درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند، اما با وجود این، این دسته رهروان زینبی جزو بزرگ‌ترین دسته‌های عزاداری زنان در ایران محسوب می‌شود.

گرمابه تاریخی حسینیه

حسینیه اعظم زنجان و گرمابه تاریخی آن در جنوبی‌ترین بخش بافت قدیم شهر زنجان و در محله‌ای معروف به همین نام واقع شده که در گذشته مشرف به دروازه جنوبی شهر ـ دروازه قلتوق ـ بوده است.

مسجد حسینیه اعظم زنجان یکی از بناهای قدیمی و تاریخی زنجان است که از قدیم مرکز تجمع عزاداران و حسینیان بوده است. البته این بنا در هجوم حوادث زمان چند بار تخریب و ویران شده، ولی به‌دلیل ارادت خاص مردم منطقه در مراحل مختلف بازسازی و مرمت شده است.‌ قدمت مسجد حسینیه اعظم زنجان به صورت دقیق مشخص نیست. قدمت تخمینی این مسجد از روی اسناد و کتیبه‌ها و آثار و وسایل باقیمانده در مسجد و نقل‌قول‌های شفاهی معتمدان‌ تخمین زده شده است.

بر مبنای مدارک تاریخی، بیشتر مساجد و تکایا دارای اسم وقف‌کننده،‌ سازنده و محله است و این مکان تنها مکانی است که فاقد اسم از نظر شخص و محله (در زمان گذشته) است، بنابراین با جرات می‌توان گفت تنها مکان اصلی به عنوان تکیه و حسینیه عزاداری در شهر زنجان در طول تاریخ بوده است.‌ منابع مستند و مشخصی از تاریخ بنا و بانیان این محل در دسترس نیست، اما اطلاعاتی که کارشناسان میراث فرهنگی از تاریخ و فرهنگ شفاهی به دست ‌آورده‌اند،‌ حاکی از آن است که قدمت تاریخی مسجد به اوایل دوران صفویه و حتی قبل از آن یعنی به دوران نخستین اسلامی می‌رسد که البته در آن زمان به صورت تکیه‌ای بوده که بعد از بازسازی در دوران قاجار بافت مسجد نیز اضافه شده است.

بر مبنای مدارک تاریخی، حسینیه اعظم زنجان تا سال 1316 تکیه بوده که با عنوان تکیه حسینیه برنامه‌های معمولی مثل عزاداری و سینه‌زنی در آن صورت می‌گرفته، اما مدتی بر اثر تهدیدهای حکومت رضاخان، تکیه تعطیل می‌شود.

بعد از تبعید رضاخان فعالیت‌های تکیه به حالت عادی برمی‌گردد، از این تاریخ به بعد این بنا به وسیله اهالی محل تعمیر و نگهداری می‌شود و به تدریج با یاری مردم، مسجد گسترش پیدا می‌کند و به حسینیه بزرگی تبدیل می‌شود.

حمام تاریخی حسینیه

حمام تاریخی حسینیه زنجان در محل قدیمی این شهر و در ضلع شرقی حسینیه اعظم این شهر است. همان‌طور که از نام این بنا پیداست، این گرمابه به‌عنوان یکی از متعلقات مجموعه حسینیه اعظم بوده و برای استفاده حسینیه هم ساخته شده است. این گرمابه تا همین چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما مدتی بود که تبدیل به انباری شده بود. این حمام با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی آن و به دلیل معماری ویژه‌اش مهر 76 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید. گرمابه حسینیه همچون گرمابه‌های تاریخی دارای تاسیسات و متعلقات لازم با بهره‌گیری از معماری خاص آنهاست.

در این حمام، کتیبه یا سندی که زمان ساخت بنا را مشخص کند یا اطلاعات مدونی که قدمت بنا را نشان دهد وجود ندارد، اما بنا به اظهارات معتمدان شهر و همین طور با توجه به سبک و نوع معماری آن، کارشناسان تاسیس این بنا را اوایل دوره قاجار تخمین زده‌اند.

سوگواری در سادگی

مراسم سوگواری در زنجان فقط به یک گردهمایی بزرگ، سینه‌زنی و راهپیمایی حد فاصل حسینیه تا امامزاده ابراهیم است و این مراسم از هر نوع بدعتی دور است تا جایی که سرپرست سابق میراث فرهنگی زنجان مهم‌ترین عامل جهانی شدن مناسک محرم در زنجان را سادگی، بی‌آلایشی و دور بودن آن از هر نوع بدعت می‌داند. او در همان روزها به خبرگزاری ایسنا گفته بود : مردم، بهترین و تواناترین محافظان و مدافعان میراث فرهنگی هستند و می‌توانند به خوبی از این آثار پاسداری و حراست کنند و مردم زنجان توانسته‌اند با دوری جستن از بدعت‌ها از مراسم سوگواریشان که به عنوان میراث معنوی شهر ثبت شده است، صیانت کنند. نکته جالب توجه این که هیچ نوع آلات موسیقی ازجمله طبل و شیپور در عزاداری‌های زنجان استفاده نمی‌شود و همه شوری که در این دسته‌ها وجود دارد برگرفته از احساس پاک عاشقان حضرت است.