گروه فرهنگ و اندیشه فرهنگ نیوز – مصطفی امیری: ماجرای مباهله، نشان می دهد که دین اسلام، در برخورد با قدرت های مخالف خود، در گام نخست، تلاش می کرد با بهره گیری از گفتگو و مناظره و استفاده از دلیل و برهان، آنها را به حق دعوت نماید و در گام دوم، اگر معتقد به خدا بودند، آنها را به مباهله و داوری خداوند متعال می خواند، و اگر مباهله را هم نمی پذیرفتند، در صورتی که شرایط اسلام را قبول می کردند، پیمان نامه سیاسی امضا می کرد. بنابراین، استفاده اسلام از قدرت در میدان نبرد، تنها برای شکستن سدهای آگاهی و آزادی اندیشه بود.

 

پیامبر اسلام(ص) بعد از اقتدار اسلام در مکه، همزمان با مکاتبه با سران حکومت‌های جهان و مراکز مذهبی، نامه‌ای به اسقف مسیحیان نجران نوشت و در آن نامه از ساکنان مسیحی نجران خواستند که دین اسلام را بپذیرند. مسیحیان تصمیم گرفتند که گروهی را به نمایندگی از خود به شهر مدینه بفرستند تا با پیامبر سخن بگویند و سخنان پیامبر اسلام، را بررسی کنند. هیئت مسیحی نجران که شامل گروهی بیش از ده نفر از بزرگان آنها بود، به مدینه آمدند. هیئت نمایندگان در مسجد مدینه با پیامبر اسلام گفتگو کردند. اما دعوت و ادله حقه پیامبر را نپذیرفتند و پس از اصرار دو طرف بر حقانیت عقاید خود، تصمیم گرفته شد که مساله از راه مباهله خاتمه یابد، از این رو قرار شد که فردای آن روز، همگی خارج از شهر مدینه، در دامنه‌ی صحرا برای مباهله آماده شوند. نصارای نجران چون صدق و اخلاص دلیرانه پیامبر(ص) و همراهانشان را مشاهده کردند هراسان و از عقوبت الهی بیمناک شدند و تن به مباهله ندادند و با پیامبر(ص) صلح کردند و درخواست کردند که بر دین خود باقی بمانند و جزیه بپردازند و پیامبر (ص) نیز پذیرفتند.

 

حدیث مباهله، در منابع مختلف حدیثی ، تفسیری، تاریخی و کلامیِ پیروان اهل بیت و اهل سنّت، نقل شده است. از جمله: طوسی، الأمالی، ص ۲۷۱. صدوق، الأمالی، ص ۶۱۸. صدوق، عیون أخبار الرضا، ج ۱ ص ۸۵ . مجلسی، بحار الأنوار، ج ۲۱، ص ۲۷۷ ـ ۳۵۴ و نیز از منابع حدیثی اهل سنّت که این حدیث را نقل کرده اند، عبارت اند از : صحیح مسلم (ر.ک : ح ۳) ، سنن الترمذی (ر.ک : ح ۳) مسند ابن حنبل (ر.ک : ح ۳) و ... . و نیز از منابع تفسیری اهل سنّت که این حدیث را نقل کرده اند، عبارت اند از : تفسیر الطبری، ج ۳، ص ۳۰۰ . تفسیر أبی الحاتم الرازی، ج ،۲ ص ۶۶۷. تفسیر البحر المحیط، ج ۲، ص ۵۰۲ و ... . بنابراین، تواتر حدیث مباهله، در منابع حدیثی اهل سنت، تصریح شده است. از جمله، حاکم نیشابوری، از عالمان اهل سنت، می گوید: 

وَ قَد تَواتَرتِ الأخبارُ فِی التَّفاسیر عَن عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسِ وَ غَیرِهِ أنَّ رَسولَ اللّهِ أخَذَ یَومَ المُباهَلَةِ بِیَدِ عَلیّ وَ حَسَنٍ وَ حُسَینٍ وَ جَعَلوا فاطِمَةَ وَراءَهُم، ثُمَّ قالَ : هؤُلاءِ أبناءُنا وَ أَنفُسُنا وَ نِساءُنا ... . (معرفة علوم الحدیث، ص ۵۰). در تفاسیر، اخبار و احادیث متواتر، به نقل از عبد اللّه بن عبّاس و دیگران آمده است که در روز مباهله ، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دست علی و حسن و حسین را گرفت و فاطمه را پشت سر خود قرار دادند و سپس فرمود : اینان اند فرزندان ما و خود ما و زنان ما ... . 

و همین گونه است تصریح دیگر دانشمند اهل سنت که در این آیه، حضرت علی، جان و نفس پیامبر، تعبیر شده است:

نَقَلَ رُواةُ السیَرِ و نَقَلَةُ الأثَرِ لَم یَختَلِفوا فیهِ : أنّ النبیَّ صلی الله علیه و آله أَخَذَ بِیَدِ الحَسَنِ وَ الحُسَینِ وَ عَلیٍّ وَ فاطِمَةَ رضی اللّه عنهم ، ثُمَّ دَعا النَّصاری الذین حاجّوهُ إلَی المُباهَلَة . (جصاص، أحکام القرآن، ج ۲، ص ۲۹۵)

راویان اخبار و ناقلان آثار، به اتّفاق آورده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله دست حسن و حسین و علی و فاطمه علیهم السلام را گرفت و سپس نصرانیان را ـ که خواهان محاجّه با وی از طریق مباهله شده بودند ـ فرا خواند .

أمّا أخذُه صلی الله علیه و آله علیّا و فاطمةَ و الحسنَ و الحسینَ فی المباهلة فحدیثٌ صحیح.  (ابن تیمیه، منهاج السنّة، ج ۷، ص ۱۲۳)

بنابراین، تردید در صحّت حدیث مباهله، یا تحریف آن ناشی از جهل و لجاج، و یا بغض نسبت خاندان اهل بیت است و ارزش علمی ندارد. (ر.ک: طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ،۳ ص ۳۷۵)

 

مباهله در اصل از ماده بهل (بر وزن اهل) به معنی رها کردن و قید و بند را از چیزی برداشتن است، و به همین جهت هنگامی که حیوانی را به حال خود واگذارند تا نوزادش بتواند به آزادی شیر بنوشد، به  او باهل می‏گویند، و ابتهال در دعا به معنای تضرع و واگذاری کار به خدا است. (معجم مقاییس اللغة ج ۱، ص ۳۱۰)

مباهله در اصطلاح، یعنی نفرین کردن یکدیگر تا هر کس که بر باطل است، مورد غضب الهی قرار گیرد و آن کس که بر حق است شناخته شود و بدین گونه حق از باطل تشخیص داده شود.

کیفیت مباهله به این گونه است که افرادی که درباره مسئله مذهبی مهمی گفتگو دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرّع کنند و از او بخواهند که دروغ گو را رسوا سازد و مجازات کند.

 

مباهله پیامبر(ص) با نصرانیان نجران، از دو جنبه نشان درستی و صداقت اوست. اوّلاً، محض پیشنهاد مباهله از جانب پیامبر اکرم (ص) خود گواه این مدعاست؛ زیرا تا کسی به صداقت و حقانیّت خود ایمان راسخ نداشته باشد پا در این ره نمی‌نهد.

نتیجه مباهله، بسیار سخت و هولناک است و چه بسا به از بین رفتن و نابودی دروغ گو بینجامد. از طرف دیگر، پیامبر (ص)کسانی را با خود به میدان مباهله آورد که عزیزترین افراد و جگرگوشه‌های او بودند. این خود، نشان عمق ایمان و اعتقاد پیامبر(ص) به درستی دعوتش می‌باشد که با جرأت تمام، نه تنها خود، بلکه خانواده‌اش را در معرض خطر قرار می‌دهد.

 

مفسران و محدثان شیعه و اهل تسنّن تصریح کرده‌اند که آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) نازل شده است و پیامبر(ص) تنها کسانی را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن و حسین و دخترش فاطمه و دامادش علیعلیهم السلام بودند. بنابراین منظور از «اَبْنائَنا» در آیه منحصرا حسن و حسین (علیهما السلام) هستند، همان طور که منظور از «نِساءَنا» فاطمه (علیها السلام) و منظور از «اَنْفُسَنا» تنها علی (علیه السلام) بوده است. این آیه هم چنین به این نکته لطیف اشاره دارد که علی(علیه السلام) در منزلت جان و نفس پیامبر است.

 

واقعه مباهله میان پیامبر اسلام(ص) با مسیحیان نجران، در منطقه ای حاصلخیز و آباد در عربستان کنونی شکل گرفت. مسیحیان نجران، اعرابی ثروتمند و متعصب بودند و از این رو، نجران یک پایگاه قدرتمند مسیحیت به شمار می آمد. بخش با صفای نجران، با هفتاد دهکده تابع خود، در نقطه مرزی حجاز و یمن قرار گرفته بود. در آغاز طلوع اسلام، اینجا تنها نقطه مسیحی نشین حجاز بود که مردم آن به عللی از بت پرستی دست کشیده و به آیین مسیح علیه السلام گرویده بودند.

پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی (ص) برای ابلاغ رسالت خویش و ابلاغ پیام الهی، به بسیاری از ممالک و کشورها نامه نوشت و یا نماینده فرستاد تا ندای حق و یکتاپرستی را به گوش جهانیان برساند. هم چنین نامه‌ای به اسقف نجران، «ابوحارثه»، نوشت و طی آن نامه ساکنان نجران را به آیین اسلام دعوت فرمود.

مشروحِ نامه پیامبر (ص) به اسقف مسیحیان نجران چنین بود: 

به نام خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب. [این نامه ای است] از محمد، پیامبر خدا، به اسقف نجران. خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را ستایش می‌کنم و شما را از پرستش بندگان به پرستش خدا فرا می‌خوانم. شما را دعوت می‌کنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند درآیید و اگر دعوت مرا نپذیرفتید باید به حکومت اسلامی مالیات (جزیه) بپردازید تا در برابر این مبلغ، از جان و مال شما دفاع کند و در غیر این صورت به شما اعلام خطر می‌شود. (بیهقی، دلائل النبوّة، ج ۵، ص ۳۸۵)

 

نمایندگان پیامبر صلی الله علیه و آله و که حامل نامه دعوت به اسلام از جانب پیامبر (ص) بودند، وارد نجران شدند و نامه را به اسقف نجران دادند. او نیز شورایی تشکیل داد و با آنان به مشورت پرداخت. یکی از مسیحیان، که به عقل و درایت مشهور بود گفت: «ما بارها از پیشوایان خود شنیده‌ایم که روزی منصب نبوت از نسل اسحاق علیه السلام به فرزندان اسماعیل علیه السلام انتقال خواهد یافت و هیچ بعید نیست که محمد (ص) که از اولاد اسماعیل علیه السلام است همان پیامبر موعود باشد». بنابراین شورا نظر داد که گروهی به عنوان هیئت نمایندگان نجران به مدینه بروند تا از نزدیک با محمد (ص)تماس گرفته، دلایل نبوت او را بررسی کنند.

پیامبر اکرم (ص) در مذاکره‌ای که با هیئت نجرانی در مدینه به انجام رسانید آنان را به پرستش خدای یگانه دعوت کرد. امّا آنان بر ادعای خود اصرار داشتند و دلیل الوهیت مسیح را، تولد عیسی علیه السلام بدون واسطه پدر می‌دانستند.

 

در این هنگام فرشته وحی نازل شد و این سخن خدا را بر قلب پیامبر (ص) جاری ساخت: 

انّ مثل عیسی عندالله کمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له کن فیکون. آل عمران (3)، آیة 59.

به درستی که مَثَل عیسی نزد خداوند مانند آدم است که خدا او را از خاک آفرید. 

در این آیه، خداوند، با بیان شباهت تولد حضرت عیسی علیه السلام و حضرت آدم علیه السلام، یادآوری می‌کند که آدم علیه السلام را با قدرت بی پایان خود، بدون این که دارای پدر و مادری باشد، از خاک آفرید و اگر نداشتن پدر گواه این باشد که مسیح علیه السلام فرزند خداست، پس حضرت آدم علیه السلام  برای این منصب شایسته تر است؛ زیرا او نه پدر داشت و نه مادر. بنابراین، ولادت مسیح بدون پدر، هرگز دلیل بر الوهیّت او نیست. اما با وجود گفتن این دلیل، آنان قانع نشدند و خداوند به پیامبر خود، دستور مباهله داد تا حقیقت آشکار، و دروغ گو رسوا شود.

 

خداوند پیش از نازل کردن آیه مباهله، در آیاتی چند به چگونگی تولد عیسی علیه السلام می‌پردازد و مسیحیان را با منطق عقل و استدلال روبرو می‌کند و از آنان می‌خواهد که عاقلانه به موضوع بنگرند.

بنابراین پیامبر (ص)، در ابتدا سعی کرد با دلایل روشن و قاطع آنان را آگاه کند، اما چون استدلال موجب تنبّه آنان نشد و با لجاجت و ستیز آنان مواجه گشت، به امر الهی به مباهله پرداخت.

خداوند در آیه 61 سوره آل عمران می‌فرماید: 

«هرگاه بعد از دانشی که به تو رسیده، کسانی با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آن‌ها بگو بیایید فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان، و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فرا خوانیم؛ سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم».

 

در روایات اسلامی آمده است که چون موضوع مباهله مطرح شد، نمایندگان مسیحی نجران از پیامبر (ص) مهلت خواستند تا در این کار بیندیشند و با بزرگان خود به شور بپردازند.

نتیجه مشاوره آنان که از ملاحظه‌ای روان شناسانه سرچشمه می‌گرفت این بود که به افراد خود دستور دادند اگر مشاهده کردید محمد(ص) با سر و صدا و جمعیت و جار و جنجال به مباهله آمد با او مباهله کنید و نترسید؛ زیرا در آن صورت حقیقتی در کار او نیست که متوسل به جاروجنجال شده است و اگر با نفرات بسیار محدودی از نزدیکان و فرزندان خردسالش به میعادگاه آمد، بدانید که او پیامبر خداست و از مباهله با او بپرهیزید که خطرناک است.

طبق توافق قبلی، پیامبر(ص) و نمایندگان نجران برای مباهله به محل قرار رفتند. ناگاه نمایندگان نجران دیدند که پیامبر (ص) فرزندش حسین علیه السلام را در آغوش دارد، دست حسن علیه السلام را در دست گرفته و علی و زهرا علیهما السلام همراه اویند و به آن‌ها سفارش می‌کند هرگاه من دعا کردم شما آمین بگویید. مسیحیان، هنگامی که این صحنه را مشاهد کردند، سخت به وحشت افتادند و از این که پیامبر (ص)، عزیزترین و نزدیک‌ترین کسانِ خود را به میدان مباهله آورده بود، دریافتند که او نسبت به ادعای خود ایمان راسخ دارد؛ زیرا در غیر این صورت، عزیزان خود را در معرض خطر آسمانی و الهی قرار نمی‌داد. بنابراین از اقدام به مباهله خودداری کردند و حاضر به مصالحه شدند.

 

هنگامی که هیئت نجرانی، پیامبر(ص) را در اجرای مباهله مصمّم دیدند، سخت به وحشت افتادند. ابوحارثه که بزرگ‌ترین و داناترین آنان و اسقف اعظم نجران بود گفت: «اگر محمد(ص) بر حق نمی‌بود چنین بر مباهله جرئت نمی‌کرد.اگر با ما مباهله کند، پیش از آن که سال بر ما بگذرد یک نصرانی بر روی زمین باقی نخواهد ماند». و به روایت دیگر گفت: من چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از خدا درخواست کنند که کوه‌ها را از جای خود بکند، هر آینه خواهد کَند. پس مباهله نکنید که در آن صورت هلاک می‌شوید و یک نصرانی بر روی زمین نخواهد ماند.

 

ابوحارثه، بزرگ گروه، به خدمت حضرت آمد و گفت: ای ابوالقاسم، از مباهله با ما درگذر و با ما مصالحه کن بر چیزی که قدرت بر ادای آن داشته باشیم. پس حضرت با ایشان مصالحه نمود که هرسال دوهزار حُلّه بدهند که قیمت هر حلّه چهل درهم باشد و بر آنان باشد که اگر جنگی روی دهد، سی زره و سی نیزه و سی اسب به عاریه بدهند. البته پس از برگشتن هیئت مسیح به نجران طولی نکشید که دو تن از سران مسیحیت، با آوردن هدایایی، خدمت پیامبر(ص) رسیده و مسلمان شدند. (الطبرسی، مجمع البیان، ج ۲، ص۳۱۰)

 

از داستان مباهله می توان پیام های زیر را به دست آورد:

1. پیامبر، حاضر شد برای اثبات حقانیت دین اسلام، خود و نزدیک‏ ترین بستگانش را در معرض خطر قرار دهد. «من بعد ما جاءک من العلمِ»

2. آخرین برگ برنده و سلاح برنده مؤمن، دعاست.«فقل تعاوا ندع»

3. در مجالس دعا، کودکان را نیز با خود ببریم. «أَبناءنا»

4. استمداد از غیب، پس از بکارگیری توانایی‏های عادّی است.«نبتهِل»

5. حالات اهل دعا مهم است، و نه تعداد آنها. مباهله کننده ها، پنج نفر بیشتر نبودند.«أَبْناءَنا»، «نِساءَنا»، «أَنْفُسَنا».

6. علیّ بن ابی طالب، جان و نفس و خود پیامبر است.«أَنفسنا»

7. اهل بیت پیامبر و اصحاب کساء به تصریح آیه مباهله، مستجاب الدعوة هستند.

8. فرزند دختری، همچون فرزند پسری، فرزند خود انسان است. «أَبنائنا»، بنابراین امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام فرزندان پیامبرند. (قرائتی، تفسیر نور، ج ۲، ص ۷۸)

 

 

واقعه مباهله، از جهات مختلفی حائز اهمّیت و قابل تأمّل و بررسی است. مهم ترین و برجسته ترین نکاتی که در این رویداد ملاحظه می شود، عبارت اند از:

 

واقعه مباهله، نشان داد که رهبران مسیحی نجران، مانند دیگر علمای مسیحی معاصر پیامبر صلی الله علیه و آله، علائم پیامبر خاتم را در کتب آسمانی خود، خوانده بودند و آنها را کاملاً بر شخصِ ایشان، منطبق می دانستند؛ امّا برای آن که موقعیت خود را در جامعه مسیحیت از دست ندهند ، حق را کتمان می کردند ، چنان که قرآن تصریح می فرماید: 

الَّذِینَ ءَاتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقًا مِّنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ. (سوره بقره، آیه 146)

کسانی که به آنان کتاب دادیم، او را می شناسند، همچنان که فرزندان خود را می شناسند ؛ لیکن گروهی از ایشان، حقیقت را پوشیده می دارند، با آن که می دانند.

 

دومین نکته قابل توجّه در واقعه مباهله، اثبات جانبداری اسلام از منطق و صلح است. ماجرای مباهله، نشان می دهد که دین اسلام، در برخورد با قدرت های مخالف خود، در گام نخست، تلاش می کرد با بهره گیری از گفتگو و مناظره و استفاده از دلیل و برهان، آنها را به حق دعوت نماید و در گام دوم، اگر معتقد به خدا بودند، آنها را به مباهله و داوری خداوند متعال می خواند، و اگر مباهله را هم نمی پذیرفتند، در صورتی که شرایط اسلام را قبول می کردند، پیمان نامه سیاسی امضا می کرد. بنابراین، استفاده اسلام از قدرت در میدان نبرد ، تنها برای شکستن سدهای آگاهی و آزادی اندیشه بود.

 

در واقعه مباهله، پیامبر برای بیان مصداق «أبنائنا» در آیه مباهله، حسن علیه السلام و حسین علیه السلام را، و برای روشن شدن مصداق «نسائنا»، فاطمه علیهاالسلامرا ، و برای نشان دادن مصداق «أنفسنا»، امام علی علیه السلام را، همراه خود برای مباهله برد و آنان را اهل خود یه السلام به عنوان «نفس» خود، خواند. این اقدام پیامبر، بیانگر برتری آنان بر سایر امّت اسلامی است، چنان که اهل بیت علیهم السلام در احادیث فراوان و در موارد متعدّدی، برای نشان دادن جایگاه الهی و قرآنی خود ، به آیه مباهله احتجاج کرده اند.

 

امام کاظم (ع) در احتجاجش با خلیفه عباسی، هارون الرشید، به آیه مباهله برای اثبات حقانیت اهل بیت، استدلال میفرمایند. داستان از این قرار می باشد: 

هارون الرشید، خلیفه عباسی، چگونه می گویید: ما ذریّه پیامبر (ص) هستیم، در حالی که پیامبر نسلی از خود بر جای نگذاشت ؟ زیرا نسل انسان از فرزند پسر است نه دختر، و شما فرزند دختر هستید و دختر، نسل ندارد.

امام کاظم، میفرمانید: ... به خدا پناه می برم از شیطانِ رانده شده. به نام خدای مهرگستر مهربان. 

وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَی وَ هَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَی وَعِیسَی وَإِلْیَاسَ. (سوره انعام، آیه 54-85)

و از ذریّه اوست داوود و سلیمان و ایّوب و یوسف و موسی و هارون، و این گونه، نیکو کاران را پاداش می دهیم، و نیز زکریّا و یحیی و عیسی و الیاس. 

باز هم دلیل بیاورم، هارون گفت: بیاورید. امام کاظم میفرمانید: این سخن خدای عز و جل (آیه مباهله):

پس هر که در این باره، پس از دانشی که تو را حاصل آمده، با تو محاجّه کرد، بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان را و زنانمان و زنانتان را و خودمان و خودتان را فرا بخوانیم، سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم. 

پس مراد از «پسرانمان» در این آیه، حسن و حسین اند ، و مراد از «زنانمان»، فاطمه و مراد از «انفسنا»، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

براساس این که امام حسن و امام حسین ‏علیهما السلام به دستور پیامبر در آن واقعه حضور داشتند و قرآن تعبیر نموده است که پیامبر فرزندان خود را ببرد، معلوم می‏شود که نوه دختری هم فرزند پدربزرگ است و الا پیامبر باید بیان میفرمودند: من فرزندی ندارم و حسنین، فرزندان داماد من، هستند. بنابراین، همان‏طور که به سیدهایی که از طریق پدر به پیامبر می‏رسند، به عنوان فرزندان و نسل پیامبر، احترام گذاشته می‏شود، لازم است به کسانی که مادرشان سید است نیز احترام گذاشت؛ و سید محسوب میشوند، اگرچه از نظر فقهی، به آنها خمس تعلّق نگیرد. در نتیجه در محرم بودن و انتساب نوادگان به یک شخص فرقی بین نوه دختری و پسری وجود ندارد. همانگونه که نوه پسری به انسان محرم است و از نسل وی محسوب می‏گردد نوه دختری نیز چنین است، باید توجه داشت که همه امامان‏ علیهم السلام نوه دختری پیامبر هستند و با وجودی که امام حسن و امام حسین‏ علیهم السلام نوه دختری رسول خدا بودند در آیه مورد بحث از واژه «ابناء» استفاده گشت که به معنای پسران است.

 

روزی خلبفه عباسی، مأمون به امام رضا(ع) بیان می کند: بزرگ‌ترین فضیلت امیرمؤمنان علی(ع) در قرآن کدام است؟

امام رضا(ع) جواب داد: فضیلتی که آیه مباهله بر آن حکایت دارد، خداوند متعال می فرماید: «فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَکُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَکُمْ وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبینَ»، در پی نزول این آیه رسول خدا(ص)، حسن، حسین، فاطمه و امیرالمؤمنین(ع) را فراخواند، آن‌ها به حکم خداوند متعال در جایگاه فرزندان، زنان و نفس ایشان قرار داشتند.

مشخص است که هیچ یک از بندگان خدای سبحان برتر و شریف‌تر از رسول خدا(ص)، از همین رو کسی که به حکم خداوند، نفس رسول خدا(ص) است، احدی برتر نباشد. (بحارالانوار ج49 ، صفحه 189)

بنابراین، آیه مباهله در کنار اقدام عملی پیامبر در معرّفی امام علی علیه السلام به عنوان «نفس» خود، به روشنی نشان می دهد که پس از پیامبر هیچ یک از صحابه، مانند علی علیه السلام شایستگی خلافت بلافصل ایشان را ندارد. از این رو، امام رضا علیه السلام در جواب مأمون که پرسید: دلیل بر خلافت جدّتان [علی بن ابی طالب] چیست؟ عبارتِ «انفسنا» در آیه مباهله، را بیان می نماید. و امام رضا می‌فرماید: کلمه «أَنْفُسَنَا» مهمترین آیه در شأن امیرالمؤمنین(ع) است.

 

آیا مباهله، باید شرطی داشته باشد تا با کسی مباهله کنیم؟ آیا هر کسی برای اثبات ایمان خویش می تواند مباهله کند، به تعبیر دیگر آیا مباهله یک حکم عمومی است یا این که مخصوص زمان پیامبر صلی الله علیه و آله است؟ در چه مورد می شود مباهله کرد؟

مشروعیت عامّ «مباهله برای اثبات و روشن شدن حق، پس از اقامه برهان»، از جمله مطالبی است که می توان از آیه مباهله استنباط کرد، چنان که احادیث اهل بیت نیز بر این معنا دلالت دارند . از این رو، بسیاری از فقها به مشروعیت مطلق مباهله برای اثبات حق، فتوا داده اند. گفتنی است که در شماری از احادیث، آدابی برای مباهله ذکر شده  که رعایت آنها، موجب تقویت توجّه قلبی مباهله کننده به خداوند متعال و زمینه سازِ اجابت دعای اوست.

 

علامه طباطبایی، در ذیل آیه مباهله می‌فرمایند مباهله منحصر به پیامبر(ص) و زمان ایشان نیست و هر شخصی می‌تواند در هر مسئله مورد نزاع با طرف مقابل خود مباهله کند.

مسائلی که به نظر شخص، حق است و هیچ جای شک و شبهه‌ای در حقانیت آن وجود ندارد می‌تواند مصادیق مباهله باشند، اما در جایی که نسبت به حقانیت یک مسئله‌ای شک و شبهه‌ای وجود دارد و در آن تردید و ابهام وجود دارد و مسئله براساس ظن است و یقین بر آن وجود ندارد آنجا موردی برای مباهله وجود ندارد.

مباهله، مخصوص زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نیست بلکه دیگر مؤمنان نیز می توانند مباهله کنند؛ از این رو هیچ مانعی نیست که هر کس با حفظ شرایطی که بیان شد برای اثبات حقانیت خویش در مقابل دشمنان دین بتواند مباهله کند. البته باید دانست که شرایط مباهله و اخلاص و اعتماد به نفسی که در آن لازم است به آسانی برای هر فردی قابل دست یابی نبوده و نباید عجولانه به چنین کاری اقدام نمود که شاید اثری معکوس به دنبال داشته باشد.

در ضمن باید دانست که مباهله مخصوص آن دسته از اختلافات و منازعات دینی و مذهبی است که طرف مقابل با وجود گفتگو و مباحثات منطقی و علمی، حق و حقیقت را نپذیرد.

 

مباهله یک نوع دعا است و دارای ویژگی ها و شرایط خاصی نیز می باشد که ما به برخی از آنها اشاره می کنیم:

مباهله شرایطی دارد و شرط نخست، این است که ابتدا باید مناظره صورت بگیرد، اگر مراء (لجاجت و ستیزه جویی بی جهت) رخ داد، آنگاه مباهله لازم و ممکن می شود. پیغمبر اسلام(ص) نیز در دعوت مسیحیان نجران به اسلام، ابتدا با آنان مناظره کرد و آنان صحبت های ایشان را نپذیرفتند. قرآن کریم قبل از مباهله، «مناظره و گفتگوی علمی و احسن» را به انسان‌ها معرفی می‌کند، چرا که مباهله اولین مواجهه نیست بلکه آخرین مرحله‌ای است که در یک مسیر ممکن است مورد توجه قرار گیرد.

زمان انجام مباهله، طبق فرمایش امام باقر، میان سپیده دم تا بر آمدن آفتاب، می باشد. الإمام الباقر (ع): السّاعَةُ الَّتی تُباهِلُ فیها، ما بَینَ طُلوعِ الفَجرِ إلی طُلوعِ الشَّمسِ. 

و این که مباهله کننده خود را سه روز اصلاح اخلاقی کند، و روزه بگیرد، سپس غسل کند و البته در برخی روایات، غسل مباهله، واجب دانسته شده است. (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ،۲ ص ۹۳۷)

و بعدبا کسی که می خواهد مباهله کند به صحرا برود. وآنگاه، و سپس دو طرف، انگشتان دست راست یکدیگر را بگیرند. (و دستان همدیگر را فشار دهند)

سپس جهت رعایت انصاف، [نفرین و لعن را] از خودتان آغاز کنید و این دعاها، را بخوانید:

اللّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ ورَبَّ الأَرَضینَ السَّبعِ، عالِمَ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ الرَّحمنَ الرَّحیمَ، إن کانَ فلانا (اسم خود را ذکر کنید) جَحَدَ حَقّاً وَادَّعی باطِلاً فَأَنزِل عَلَیهِ حُسباناً مِنَ السَّماءِ أو عَذاباً ألیماً. (کلینی، الکافی، ج 2، ص 513)

للّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ، ورَبَّ الأَرَضینَ السَّبعِ، ورَبَّ العَرشِ العَظیمِ، إن کانَ فُلانٌ جَحَدَ الحَقَّ وکَفَرَ بِهِ، فَأَنزِل عَلَیهِ حُسبانا مِنَ السَّماءِ أو عَذابا ألیما. (کلینی، الکافی، ج 2، ص 514)

اللّهُمَّ إن کانَ فُلانٌ جَحَدَ حَقّا وأَقَرَّ بِباطِلٍ، فَأَصِبهُ بِحُسبانٍ مِنَ السَّماءِ أو بِعَذابٍ مِن عِندِکَ، و تا هفتاد مرتبه، طرف مقابل را لعن می کنید. (کلینی، الکافی، ج 2، ص 514)

و دعایی مفصل دیگر که با این عبارت آغاز میشود: اللّهُمَّ إنّی أسأَ لُکَ مِن بَهائِکَ بِأَبهاهُ ، وکُلُّ بَهائِکَ بَهِیٌّ ... که در کتاب اقبال سید بن طاووس و مصباح مرحوم کفعمی، ذکر شده است. (ابن طاووس، الإقبال، ج ۲، ص ۳۵۶ و کفعمی، مصباح المتهجّد، ص ۷۵۹) و همچنین، دعای مفصل دیگر که عبارت: با اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ  ... آغاز میشود و از امام علی به عنوان دعای مباهله، ذکر شده است. (ابن طاووس، الإقبال، ج ۲، ص ۳۵۹ ـ ۳۶۸(

البته معنای فرود عذاب بعد از مباهله، حتما به این معنا نیست که مثلا فورا، سنگی از آسمان بیاید بلکه به هر حال یک گرفتاری و سختی که نشانه عذاب الهی است بر شخص دروغگو وارد می‌شود.

 

امام صادق (ع) به یاران خود همین دستور را میداد که مخالفان شیعه را به مباهله دعوت کنند. (کلینی الکافی، کتاب الدعاء، باب مباهلة الخصم). به عنوان مثال، یکی از یاران آن حضرت به نام ابومسروق به امام صادق، عرض کرد: من با مخالفان شیعه، با آیه «وَاُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ» نساء/59. بر فضیلت و پیشوائی شما استدلال میکنم اما آنان میگویند این آیه مربوط به فرماندهان سپاه است. و وقتی با آیه «اِنَّما وَلِیُّکُم اللهُ وَرَسُولُهُ...» مائده/55. بر امامت علی(ع) احتجاج میکنم، میگویند: این آیه مربوط به افراد با ایمان است نه شخص خاصی. و هر موقع با آیه «اِلّا المَوَدَّةَ فِی القُرْبی» شوری/23. استدلال میکنم، مخالفان میگویند: این آیه مربوط به تمام بستگان پیامبر است. امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: در چنین صورت (و بعد از استدلال)، مخالفان شیعه را به مباهله دعوت کنید. و آنگاه امام صادق(ع) نحوه انجام مباهله را بیان می فرمایند: 

وصُم وَاغتَسِل وَابرُز أنتَ وهُوَ إلَی الجَبّانِ، فَشَبِّک أصابِعَکَ مِن یَدِکَ الیُمنی فی أصابِعِهِ، ثُمَّ أنصِفهُ وَابدَأ بِنَفسِکَ وقُل: اللّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ ورَبَّ الأَرَضینَ السَّبعِ، عالِمَ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ الرَّحمنَ الرَّحیمَ، إن کانَ أبُومَسروقٍ جَحَدَ حَقّاً وَادَّعی باطِلاً فَأَنزِل عَلَیهِ حُسباناً مِنَ السَّماءِ أو عَذاباً ألیماً.

سه روز به اصلاح خود بپردازید (روزه بگیر) و آنگاه غسل کنید و با او به صحرا بروید و سپس دو طرف، انگشتان دست راست یکدیگر را بگیرند. (و دستان همدیگر را فشار دهید) سپس جهت رعایت انصاف، [نفرین و لعن را] از خودتان آغاز کنید و بگوید:

اللّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ ورَبَّ الأَرَضینَ السَّبعِ، عالِمَ الغَیبِ وَالشَّهادَةِ الرَّحمنَ الرَّحیمَ، إن کانَ فلانا (اسم خود را ذکر کنید) جَحَدَ حَقّاً وَادَّعی باطِلاً فَأَنزِل عَلَیهِ حُسباناً مِنَ السَّماءِ أو عَذاباً ألیماً.

بار الها! ای پروردگار هفت آسمان و هفت زمین ! ای دانای نهان و آشکار! ای مهرگستر مهربان ! اگر فلانی (اسم خود را ذکر کنید) حقّی را انکار کرده و باطلی ادّعا نموده است، از آسمان بر او عذابی دردناک فرو فرست و سپس نفرین را به او بر گردان و بگوید: و اگر فلانی حقّی را انکار و باطلی را ادّعا می کند، بر او از آسمان، عذابی دردناک فرود آور. و آنگاه امام صادق، فرمود: چیزی نمیگذرد مگر اینکه آثار مباهله ( نزول عذاب) را در طرف باطل، مشاهده میکنید. (کلینی، الکافی، ج 2، ص 513)

 

روز بیست و چهارم ذی الحجّه، روزمباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران است که در نزد مسلمانان، اهمیت خاصّی دارد؛ چرا که گواه حقانیت و درستی دعوت پیامبر و عظمت شأن اهل بیت مکرّم اوست.

محدث قمی، در کتاب شریف مفاتیح الجنان، اعمال مخصوصی بدین شرح برای این روز ذکر کرده است:

اول: غسل، که نشان پالایش ظاهر از هر آلودگی و آمادگی برای آرایش جان و صفای باطن است؛

دوم: روزه، که سبب شادابی درون است؛

سوم: دو رکعت نماز؛

چهارم: دعای مخصوص این روز که به دعای مباهله معروف است و شبیه دعای سحر ماه رمضان می باشد.

هم چنین در این روز خواندن زیارت امیرالمؤمنین(علیه السلام) به ویژه زیارت جامعه توصیه شده است. احسان به فقرا و محرومان به تأسّی از مولی الموحدین علی (علیه السلام) که در رکوع نمازش به نیازمند احسان فرمود، شفارش شده است.