ویژگی‌ای که از بدو تأسیس تهران به‌عنوان دارالخلافه پررنگ بود و با گذر زمان بیشتر نمود پیدا کرد.

 در دیگر شهرهای تاریخی کشور، مثل اصفهان هم که نمونه‌هایش فراوان هست. هنرمندان ایرانی با به‌کارگیری هنر معماری اسلامی هرچه بیشتر ارادت خود را به معانی و مفاهیم متعالی این دین نشان می‌دادند و نتیجه سال‌ها تلاش آنها اکنون هویتی اصیل را برای معماری برخی بنا‌ها رقم زده است. معماری اسلامی شامل بناهایی مانند مساجد، مدارس، تکایا، بقعه‌ها، حسینیه‌ها و حرم مطهر امامزادگان می‌شود؛ اماکنی که به وفور در شهرهای مختلف به آنها برمی‌خوریم و کار‌شناسان میراث فرهنگی می‌گویند که قدمت برخی از آنها به چندین قرن می‌رسد. روزانه گردشگران زیادی از این بنا‌ها بازدید می‌کنند و از این معماری متعالی لذت می‌برند. گزارش پیش‌رو شرح معانی و مفاهیم و مصالح به‌کار رفته در این بنا‌ها را در اختیارتان قرار می‌دهد.

• با چه نشانه‌هایی آن را بشناسیم؟

معماری اسلامی مثل هر پدیده دیگری، مؤلفه‌ها و نشانه‌شناسی خاص خودش را دارد؛ ازجمله مرکزیت داشتن. مرکزیت یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های معماری اسلامی است. پیداست معماران قدیم به این مؤلفه نظر ویژه‌ای داشته‌اند و تقریبا در ساخت بیشتر بناهای اسلامی این مورد را رعایت کرده‌اند. گاهی این مرکزیت باعث شکل‌گیری بازار و اماکن مسکونی به دور حلقه این نوع بنا‌ها می‌شد. همسایگی با خانه خدا میان مردم احترام زیادی داشت و بنابراین خیلی‌ها خواهان نزدیک‌تر بودن محل سکونت‌شان به مساجد بودند. بسیاری از قدیمی‌ترین مساجد تهران اکنون در حصار بازار بزرگ و رسته‌های تجاری قرار گرفته‌اند، کسبه نیز احترام زیادی برای مساجد قائل بودند و همسایگی با خانه خدا را باعث تطهیر کسب و روزی، دوری از گناه و برکت‌دار شدن مالشان می‌دانستند. مساجد در گذشته نیز دارای پهنه وسیعی بودند و در اطراف آنها محله‌ها به‌صورت حلقه‌وار شکل می‌گرفتند. در واقع پهنه محله‌ها به‌گونه‌ای شکل می‌گرفت و رشد می‌کرد که این مرکزیت برای اماکن مذهبی حفظ شود. محله‌هایی مانند سیدنصرالدین و امامزاده یحیی(س) نیز از محله‌هایی هستند که به دور بقعه متبرک این امامزادگان شکل گرفته‌اند و به همین نام نیز معروف شده‌اند.

• طرح‌ها و نقش‌ها در آن چگونه است؟

در معماری اسلامی، طرح‌ها و نقش‌های زیادی به‌کار می‌رود. بیشتر این بنا‌ها از قدیمی‌ترین تا به‌روز‌ترین آنها، پوشیده از این نقش و نگار‌ها هستند. زیبایی‌آفرینی تنها بخشی از هدف این هنر است. درواقع در پس هر یک از این نقش و نگار‌ها، دنیایی از معانی و مفاهیم ژرف قرار گرفته است، به‌طوری که امروزه برخی از این الگو‌ها در درس‌های زیبایی‌شناسی و تفسیر هنر دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند. معماری اسلامی ارتباط تنگاتنگی با عالم معنا دارد. در هر نقش و نگار کاشیکاری‌ها، اشاره‌ای به بهشت مشهود است. تلفیق رنگ آبی و فیروزه‌ای کاشی‌ها با بنای خشتی و آجری مساجد اتفاقی نیست و فلسفه‌ای در خود دارد. کار‌شناسان معماری اسلامی می‌گویند کاشی‌ها نمادی از آسمان و افلاک و طبقات بهشت تا بهشت برین هستند و گیاهان و گل‌های پیچان اسلیمی که در این نوع کاشی‌ها نقش بسته‌اند نیز به این مفهوم اسلامی اشاره دارد. رنگ خاکی آجر‌ها و خشت‌های به‌کار رفته درمساجد قدیمی هم نمادی از زمین و دنیای فانی است. این تلفیق در عین تضاد بسیار زیبا جلوه می‌کند و در بسیاری از قدیمی‌ترین مساجد مانند مسجد امام و مسجد جامع بازار و مسجد سیدعزیز‌الله شاهد این هماهنگی بین آجر‌ها و کاشیکاری‌های زیبا هستیم.

• کدام مصالح، معماری اسلامی را بنا می‌کند؟

چوب، خشت، گچ، سنگ، آجر، کاشی و شیشه از قدیمی‌ترین مصالح به‌کار رفته در ساخت بنای مساجد، مدارس، حسینیه‌ها، تکایا و بقاع متبرکه به‌حساب می‌آیند. هریک از این مصالح کاربری ویژه خود را در ساخت این بنا‌ها داشته‌اند. بیشتر مساجد توسط هنرمندان معمار شیرازی ساخته شده‌اند و در ساخت برخی از آنها مانند مسجد امام تهران، از مسجد وکیل شیراز و مصالح به‌کار رفته در آن الگو و الهام گرفته شده است، به همین دلیل معماری مساجد، به‌ویژه آنها که اکنون در حصار بازار بزرگ تهران هستند، قرابت زیادی با قدیمی‌ترین مساجد شهر شیراز دارند. آجر یکی از اصلی‌ترین مصالح در معماری اسلامی محسوب می‌شود. آجر‌های به‌کار رفته در بنا‌های اسلامی و قدیمی، مربع‌شکل هستند و به رنگ‌های نخودی، قرمز و قرمزتیره در بدنه و تزئینات بنا‌ها به‌کار رفته‌اند. گچ نیز از دیگر مصالح اصلی در ساخت معماری اسلامی به شمار می‌رود. از گچ برای تزئین محراب، زیر گنبد‌ها و ایوان‌ها استفاده می‌شود. گچبری در مساجد قدیمی انواع مختلفی مانند رنگی، وصله‌ای، توپر، توخالی، مشبک، مسطح و برجسته دارد. همچنین از خشت برای استقامت بنا، از شیشه برای تأمین نور و از سنگ برای ساخت کفپوش و در شالوده این بنا‌ها استفاده می‌شد.

• پیام‌ها در عناصر معماری اسلامی چیست؟

معماری اسلامی اشاره به عالم معنا دارد. این مفاهیم الهی در جای‌جای مساجد و حتی برخی مدارس قدیمی به چشم می‌آیند، به‌طوری که با ورود به این اماکن مذهبی روح دین در جسم انسان حلول می‌کند. عناصر طبیعی نقش زیادی در جلوه‌های هنر اسلامی دارند. معماران مسلمان، طبیعت را نمادی از زیبایی خداوند می‌دانند و به همین دلیل در جای‌جای کاشیکاری‌ها نقش‌هایی از گل‌ها و گیاهان وجود دارد. گنبد در معماری اسلامی و در مساجد و بقاع متبرکه نقش مهمی دارد. کار‌شناسان معماری اسلامی می‌گویند که گنبد نماد و روح کلی بناست؛ نمادی از عرش الهی است که همه مخلوقات را دربر می‌گیرد و رمز اتحاد میان زمین و آسمان نیز هست. بخش مکعب‌شکل ساختمان اصلی مساجد، نمودار کیهان و ۴گوشه آن نمادی از عناصر روحانی و جسمانی عالم است. عقب‌رفتگی درگاه ورودی این پیام را دربر دارد که همه باید با نوعی خشوع و خضوع وارد خانه خدا شوند و کل بنای مساجد نمایانگر تعادلی است که یگانگی خداوند را در ذهن تداعی می‌کند. کاشیکاری‌ها و نقش لعاب آنها هم نمادی از بهشت هستند و رنگ آبی و لاجوردی آنها باعث آرامش روح و روان می‌شود.

• کدام هنر بیشتر در این معماری جلوه می‌کند؟

هنر خطاطی یکی از اصلی‌ترین هنر‌های اسلامی محسوب می‌شد. بعد از ورود اسلام به ایران بساط تندیس و سردیس‌سازی‌ برچیده شد و مجسمه‌سازی‌ و پیکره‌تراشی جای خود را به هنر خط و کشیدن نقوش هندسی و گل‌های اسلیمی داد، به همین دلیل هنوز هم آثار این هنر‌های ارزشمند بر دیواره مساجد قدیمی نقش بسته‌اند. خطی که در بنا‌های اسلامی به‌کار رفته انواع مختلفی دارد که از میان آنها می‌توان به خط کوفی، ثلث و نستعلیق اشاره کرد. از آنجا که بیشتر مساجد قدیمی تهران از موقوفه‌ها و بنا‌های خیریه دوره قاجار هستند، خط نستعلیق در دیواره‌های آنها بیشتر به چشم می‌آید. خط ثلث هم یکی از زیبا‌ترین و قدیمی‌ترین نوع خط‌هایی است که در مساجد مرکزی شهر مثل مسجد امام، مسجد عتیق، مسجد عزیزالله، مسجد جزایری و مسجد معزالدوله به‌کار رفته است. از این خط برای استفاده در تزئینات شبستان‌ها، محراب و ایوان‌های مساجد استفاده می‌شده است. در معماری اسلامی به‌طور معمول برای نوشتن آیه‌های نورانی قرآن کریم از خط ثلث استفاده می‌شود. رنگ آن هم سفید است که نمادی از نور و غلبه آن بر تاریکی است. این خط در معماری برخی از بقعه‌ها نیز به چشم می‌خورد.

• معماری اسلامی در کدام کشورها وجود دارد؟

اگر می‌خواهید دنبال معماری اسلامی بگردید، باید بدانید که این سبک از معماری را می‌توانید در خاورمیانه، آفریقای شمالی، هند شمالی و اسپانیا هم پیدا کنید. چرا؟ چون مسلمانان در این نواحی حضور داشته و زندگی می‌کردند و تمدن خودشان را شکل می‌دادند. نقش هنر خوشنویسی و تزئینات مبتنی بر آن و نیز نقش مسجد، از مبانی معماری اسلامی تلقی می‌شود. مسجد را هم به‌خاطر این محور معماری اسلامی قرار داده‌اند که در مدینه زمان پیامبر(ص)، این امر رایج شد و بعدها، به‌عنوان یک سنت در آمد. برای سر و شکل دادن به معماری اسلامی در دوره‌های گذشته، از مصالح مختلف و نقشه‌های مختلفی سود می‌بردند. این نقشه‌های مختلف، البته دال بر این بود که معماری اسلامی شما، در کدام ناحیه از جهان اسلام، قرار است شکل بگیرد. به همین نسبت، تبدیل به سبک‌های مختلف می‌شود؛ مثل سبک مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا، مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه و افغانستان و بخشی از پاکستان و نیز مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی و همچنین مکتب هند.