هم‌قَدَم شدن با نواهای آشنا و نوازش سرِ زلف سازها از آن تجربه‌هایی است که فقط در «موزه موسیقی ایران» می‌توان سراغش را گرفت. جایی که نفیس‌ترین سازها و کمیاب‌ترین نغمه‌ها را در خود جای داده تا مکانی باشد برای گردهم آمدن اهالی موسیقی.موزه موسیقی ایران در باغِ 3650متری «سیروس سَمراد» خانه دارد. سمرادِ کارخانه‌دار، سال 1351بخشی از باغ نمازی تجریش را خرید و قصری 1400متری وسط باغ برای خودش ساخت. مهندس سمراد که از ایران می‌رود، بنیاد مستضعفان این ملک را مصادره می‌کند و سپس به شهرداری می‌دهد. سال 72سیدمحمد بهشتی، مرتضی کاظمی و علی مرادخانی، سه نفر از مدیران فرهنگی وقت، طرح تاسیس این موزه را تهیه می‌کنند و دو سال بعد اجرای این طرح آغاز می‌شود. ولی گشایش رسمی و آغاز به‌کار موزه تا 22آبان سال 88طول می‌کشد.

با وجودِ چشم‌چرانی برج‌های بلندبالای کوچه نمازی(یا کوچه موزه)، باغِ موزه موسیقی متین و محجوب همان گوشه آرام گرفته و به سمفونی سکوت چنارها و سبزه‌ها گوش می‌دهد. این سکوت در ساختمان سنگی باغ می‌شکند و به همنوایی روزانه سازهای بادی، کوبه‌ای و زهی سالن‌های موزه تبدیل می‌شود. طراحی داخلی ساختمان خود یک اثر هنری است. رگه‌های رنگ مسی بر دیوار سفید بیرونی و پنجره‌های طرح چوب یادآور سیم‌های ساز است.

حتی فواره وسط حیاط هم به شکل گوشی تار طراحی شده. از پنج پله 15سانتی که بالا بیایی دو مجسمه گچی با سرنا و دهل به استقبال می‌آیند. انعکاس صدا را در سقف منحنی بالا سر می‌بینی. سقفی که شبیه کاسه ساز طراحی شده و پنج میله مسی رنگ از وسط آن می‌گذرد. با اینکه ساختمان معماری غربی دارد، ولی ورود به ساختمان شبیه سفر به دلِ سازهاست. مثلا سالن سازه‌های کوبه‌ای شبیه دف و دایره و طبل و دهل گِرد است. به سالن سازهای بادی که بروید انگار پا به سینه نی هفت‌بندی تو خالی گذاشته‌اید و روی سقف هم سوراخ‌های نی تعبیه شده است. میانه سالن اصلی نیز اثری انتزاعی ایستاده که تعدادی سیم را از زمین به سمت بالاترین نقطه سقف موزه می‌برد.

از طبقه سوم که به این اثر نگاه کنید‌سازی‌ می‌بینید که نواهای آسمانی را به زمین می‌رساند. موزه موسیقی فقط محل نگهداری ساز نیست؛ اینجا برنامه‌های دیگری نیز برگزار می‌شود. برنامه‌هایی مثل بزرگداشت استادان موسیقی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی ساز‌سازی‌، کارشناسی و ارزشیابی ساز، مجهز کردن استودیو صدا، ضبط کارهای جدید، کارگاه آموزشی با حضور استادان مختلف، ساخت مستندهایی در رابطه با موسیقی و زندگی استادان، ساخت تندیس استادان موسیقی، برگزاری مسترکلاس و کارگاه‌های پژوهشی و آموزشی، جایزه کتاب سال موسیقی، تأسیس بانک نت، برگزاری جشنواره در حوزه شناخت ساز و استاندارد کردن سازها.این موزه بخش‌های مختلفی دارد و پر از اسناد، نواهای ضبط شده و سازهای قدیمی و ارزشمند است. در ادامه خواهیم دید که در سالن‌ها و بخش‌های مختلف آن چه چیزهایی می‌توان پیدا کرد.

• چگونه برویم؟

از کوچه پس‌کوچه‌های الهیه می‌توانید به موزه بیایید، ولی راحت‌ترین راه، آمدن از میدان تجریش به خیابان شهید دربندی (مقصود بیک) و سپس پیچیدن به خیابان موزه (نمازی) و رسیدن به پلاک 9است.حاشیه خیابان‌های موزه و نیلوفر جای پارک هست، ولی در 700متری این موزه پارکینگ عمومی همت (تجریش) قرار دارد. اگر در موزه مراسم خاصی باشد، بهتر است ماشین را در همین پارکینگ بگذاریم و 10دقیقه تا موزه پیاده‌روی کنیم؛ چون دردسرش از پی جای پارک گشتن کمتر است. در ضمن یک کافی شاپ در ضلع شرقی حیاط مجموعه قرار دارد که از بازدیدکنندگان پذیرایی می‌کند.

تلفن موزه: 22231708- 22672785

•  جذاب برای کودکان

زیرزمین موزه یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها را در خود جای داده است. اینجا کارگاه ساخت ساز است و می‌توان در آن مراحل ساخت انواع سازهای ایرانی را دید، اما آنچه این زیرزمین را برای بسیاری از کودکان و والدین جذاب می‌کند سازهای روی میز سالن است. از شما می‌خواهند که به سازها دست بزنید. بسیاری از والدین کودکان‌شان را می‌آورند و روی پا می‌نشانند و یکی از سازها را در اختیارش می‌گذارند تا روی سیم‌ها دست بکشد و صدای آن را بشنود. کودک که ذوق می‌کند دل پدر و مادر از این اتفاق ضعف می‌رود. وقتی بازدیدکنندگان ساز را دست می‌گیرند، خیلی زود می‌فهمند که چقدر به آن علاقه دارند. در این کارگاه افراد می‌توانند آغاز حیات یک ساز را از یک تکه چوب، تا لحظه‌ای که موسیقی با آن نواخته می‌شود، ببینند. در گوشه‌ این سالن وسایل سه‌تار‌سازی‌ استاد عشقی (از بهترین سه‌تارسازهای معاصر) به نمایش گذاشته شده‌است. این وسایل را استاد فرمان مرادی از شاگردان و دوستان استاد عشقی به موزه اهدا کرده است. یکی از برنامه‌های کارگاه این است که پس از پژوهش‌های علمی و تاریخی روی برخی الگو‌ها و احیای سازهای قدیمی کار شود. کارشناسان این بخش موزه به سؤالات شما درباره ساخت، کیفیت، خرید و رفع مشکلات ساز جواب می‌دهند.

•  تالارهای نوا

سالن‌های طبقه اول پر از ساز است؛ سازهای زهی، بادی، کوبه‌ای و سازهای نواحی ایران.

• سازهای بادی

قدمت سازهای بادی در این سالن از 1300شمسی به بعد است. با این همه تاریخچه این سازها به گذشته‌های خیلی دوربازمی‌گردد. می‌گویند سازهای بادی نخستین آلات موسیقایی ساخت دست انسان هستند. در کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های قدیمی در دهان چوپانان وسیله‌ای شبیه به سوتک می‌بینیم که گویی با آن گوسفندان را صدا می‌زده. به‌تدریج انسان فهمید که با دمیدن در مخروط، برگ، یا حتی شاخ حیوانات می‌توانند صدایی بلند و بوقی مانند تولید کنند. آنها با استفاده از این دانش به ساختن آلات موسیقی کنونی پرداختند. در این سالن می‌توانید انواع نی‌ها، سرناها و سوتک‌ها را ببینید.

• سازهای زهی

سازی که با لرزش زه، تار یا سیم به صدا درآید، به آن سازها زهی یا زه‌صدا می‌گویند. معمولاً با زخمه (تار) یا ضربه زدن (سنتور) و یا کشیدن آرشه (کمانچه) روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید. قدمت سازهای زهی موزه موسیقی از 1200شمسی تا به امروز است.

• سازهای کوبه‌ای

ساز کوبه‌ای یا پِرکاشِن به هر‌سازی‌ گفته می‌شود که از طریق ضربه، تکان، سایش، خراش و یا هر عمل دیگری تولید صدا کند. وظیفه اصلی سازهای کوبه‌ای معمولاً اجرای ضرب (ریتم) در متن آهنگ است، ولی توانایی اجرای ملودی را هم دارد. قدمت این سازها نیز در موزه مربوط به حدود 400سال پیش است.

• سازهای نواحی ایران

سازهای موجود در این سالن به سه بخش عمده سازهای بادی، سازهای زهی و سازهای خودصدا تقسیم می‌شوند.در بخش سازهای بادی یا هواصدا، انواع نی‌ها، سرناها و سوتک‌ها در معرض دید عموم قرار گرفته است. بخش‌های ساز‌های خودصدا نیز در همین قسمت است. خودصداها نه سیم دارند، نه پوست و نه زبانه. این خودِ بدنه ساز است که صدا تولید می‌کند. ازجمله می‌توان سنج‌های منطقه بوشهر را نام برد که همراه با دمام نواخته می‌شود. ساز خودصدای دیگر جاریگ(جای ریگ) است. مقداری ریگ را داخل استوانه‌ای‌ می‌ریزند که با تکان دادن آن صدای خاصی تولید می‌شود.

• گنجینه سازهای سنتی

برای آنهایی که به موسیقی سنتی ایرانی و چهره‌های شاخص آن علاقه دارند، سالن سازهای سنتی، می‌تواند هیجان‌انگیزتر از سالن‌های دیگر باشد؛ چون در این بخش از موزه سازهایی نفیس و تاریخی نگهداری می‌شوند؛ مثل تار یحیی، اوس فرج، سه‌تار دست میرزا عبدالله و سه‌تار ناصرالدین‌شاه. بیشتر این سازها متعلق به مجموعه استاد احمد عبادی، نوازنده شهیر سه‌تار و فرزند میرزاعبدالله است. همچنین سازهای مشهورترین و بهترین سازنده سازهای ایرانی، یعنی استاد ابراهیم قنبری‌مهر نیز در همین سالن نگهداری می‌شود.

• یادگار درگذشتگان

آنهایی که علاقه‌ به موسیقی‌ دارند، حتما نام‌آوران و درگذشتگانِ این عرصه را خوب می‌شناسند. کسانی چون کلنل علینقی وزیری، حاج قربان سلیمانی، خاطره پروانه، احمد عبادی، حسین ملک، محمدتقی مسعودیه، علی تجویدی، حشمت سنجری و خلیفه میرزا آغه غوثی. در بخشی از موزه وسایل و یادگارها یا ساز این استادان نگهداری می‌شود؛ از ساعت شماطه‌دار و کلاه، بارانی، کیف پولِ استاد علی تجویدی تا تسبیح خلیفه میرزا آغه‌غوثی. چوب رهبری ارکستر حشمت سنجری و تقویم رومیزی استاد مسعودیه و سنتور حسین ملک نیز همین‌جاست. مصطفی کمال‌پورتراب نیز وسایلی در این بخش دارد که روی برگی از تقویم رومیزی آن نوشته: «کاشکی صاحب هنر را زندگان مرده دوست/ در زمان زنده بودن مرده می‌پنداشتند»

• نمایشگاه صنعت ضبط

این سالن نیز در طبقه دوم قرار دارد و با سر زدن به آن می‌توانید روند تکمیل صنعت ضبط صدا و موسیقی را ببینید. اینجا نمونه‌هایی از اشیاء و دستگاه‌های ضبط صدا وجود دارد؛ از تجهیزات استوانه‌های فنوگراف تا گرامافون، نوارهای مغناطیسی و کاست. بسیاری از شاهکارهای موسیقی معاصر با همین دستگاه‌ها ضبط شده‌اند. برخی از آنها را هم کسانی مثل فریدون مشیری و آقای چمن‌آرا(مدیر فروشگاه بتهون) به این موزه هدیه کرده‌اند. همچنین می‌توانید نمونه‌هایی از انواع دستگاه‌های گرامافون کوکی، برقی، باطری‌دار و قابل حمل و مخصوص اتومبیل، نمونه‌هایی از دستگاه ضبط و تدوین صدا و نمونه‌هایی از دستگاه‌های ضبط سیمی و ریل کوچک و بزرگ، ضبط و پخش کارتریج و نوار کاست را در همین بخش ببینید. دستگاه‌هایی که بیشتر آنها را کمپانی‌های آمریکایی و آلمانی ساخته‌اند.

• آرشیو تخصصی مجله و کتاب موسیقی

از 11هزار جلد کتاب در این کتابخانه 9هزار جلد فارسی و دو هزار جلد لاتین است. قدیمی‌ترین کتاب ادبی این مجموعه، مثنوی معنوی مولوی است که سال ۱۲۲۴ در بمبئی منتشر شده و قدیمی‌ترین کتاب موسیقی نیز «سرودهای مدارس» استاد علینقی وزیری است که در سال 1۳۱۲ به چاپ رسیده. آرشیو مجلات تخصصی موسیقی از سال 1318در این کتابخانه نگهداری می‌شود. مجلاتی قدیمی همچون رودکی، موسیقی رادیو، موسیقی، موزیک ایران، رادیو ایران و جدیدترها همچون ماهور، مقام موسیقایی، هنر و موسیقی و.... دکتر محمدرضا قنبری و امیرمنصور برقعی این کتاب‌ها را مجموعه‌سازی کرده‌اند و اساتیدی چون محمدرضا درویشی، ناصر شکرایی، مرحوم محمدتقی مسعودیه ازجمله اهداکنندگان کتاب به این کتابخانه هستند.

از ۱۰ صبح تا پایان ساعت کاری می‌توانید از این کتابخانه استفاده کنید.

• گنجینه‌ای 112ساله

یکی از مفیدترین بخش‌های این موزه گنجینه صداها و نغمه‌هاست و مسئولان موزه سعی کرده‌اند تا آنجا که ممکن است تمامی صداها و نغمه‌هایی را که از 1284تاکنون ضبط و پخش شده جمع‌آوری کنند. بنابراین سال‌ها پیش از شکل‌گیری رسمی موزه این بخش فعال بوده است. در این مجموعه 42هزار ساعت آثار صوتی وجود دارد. این آثار روی 13هزار صفحه موسیقی، 4500نوار ریل(بر وزن بیل)، 12هزار نوار کاست و 9هزار سی‌دی و دی‌وی‌دی قرار دارد. تمامی این آثار دیجیتال شده‌اند و قابلیت جست‌وجوی دقیق دارند و به‌کار پژوهشگران می‌آید. 20هزار عکس قدیمی هنرمندان هم در این مخزن نگهداری می‌شود. این مجموعه‌ها را مهندس محمدعلی گلشن ابراهیمی و امیرمنصور به موزه اهدا کرده‌اند که با وجود ارزش بسیار زیاد بخش نواهای پس از انقلاب در آن خالی است. ولی یک معلم بازنشسته به نام امیرحسین سلطان هشت هزار نوار در اختیار موزه قرار داد که تمامی نغمه‌های پس از انقلاب را نیز در بر می‌گرفت. در این بخش فقط صدا دیجیتال نمی‌شود، بلکه اطلاعات روی صفحه‌ها و همچنین تصاویر طراحی شده روی آن نیز به شکل دیجیتال در می‌آید که می‌تواند منبع خوبی برای گرافیست‌ها باشد. اگر هر نوع مجموعه ارزشمند و نفیس صوتی دارید موزه آن را با کمال میل دیجیتال می‌کند و اگر یک نسخه کپی و یا اصل مجموعه را به موزه هدیه کنید این مجموعه با نام خود شما در این آرشیو ثبت می‌شود.