مکان این تمدن گمشده تاریخ، حوالی جیرفت بود اما ماه‌ها قبل از رسیدن نخستین گروه‌های باستان‌شناسی، بسیاری از ارزشمندترین آثار این تمدن توسط مردم منطقه و در کاوش‌های غیرحرفه‌ای سرقت شد. به گفته پروفسور یوسف مجیدزاده، سرپرست تیم باستان‌شناسی، درنتیجه‌ی این حفاری‌های غیرمجاز، بسیاری از مقبره‌ها خالی شد، اسکلت‌ها از بین رفت و بسیاری از آثار باستانی از بافت اصلی خود جدا شدند، در نتیجه امکان یک مطالعه کامل تاریخی سلب شد؛ اتفاقی که مجیدزاده، آن را بسیار دردناک و غمگینانه توصیف می‌کند.

فصل اول: غارت

جیرفت از مدت‌ها قبل توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرده بود؛ اما در تیترها و مطالبی زیر عنوان "سرقت آثار باستانی". جیرفت، جایی که مطلوب‌ترین شرایط کشاورزی را داراست و به دلیل خوش آب و هوایی به هندوستان ایران یا شمالِ جنوبِ ایران مشهور است، مردمی تنگدست را در خود جای داده. این شهر در مسیر ترانزیت مواد مخدر قرار دارد و مردم در روستاهای دورافتاده آن به سختی از عهده معاش خود برمی‌آیند. همین عوامل بود که باعث شد وقتی نخستین آثار تمدن ارت در جریان سیل سال 1380 روی خاک آمد، مردم، منطقه را بین خود تقسیم کنند و به دنبال یافتن "گنج"، تیشه به ریشه یک تمدن گمشده بزنند و ارزشمندترین آثار را به بهای ناچیزی -حتی یک کیسه آرد- بفروشند؛ اتفاقی که بار دیگر "ارت" را به کام مرگ برد.

علیرضا بهرامی، خبرنگار ایسنا که سال 82، همزمان با اوج سرقت‌ها به جیرفت سفر کرده، شرایط آن زمان را این‌گونه توصیف کرد: "هم‌اکنون در جیرفت، همانگونه که در تهران "پفک" و "چیپس" یافت می‌شود، اشیای سنگی عتیقه مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد، در دسترس است. در مناطق باستانی "کُنار صَندَل" و "ریگ انبار" اطراف جیرفت، حفاران با کندن 2 تا 2.5 متر خاک کم‌مقاومت، به اشیای سنگی پنج هزار ساله می‌رسند." البته در عمق یک متری زمین نیز سفالینه‌های مربوط به دوره سلجوقی وجود دارد که آن زمان نسبت به آثار سنگی،‌ خریدار کمتری داشت به همین دلیل جست‌وجوگران گنج به راحتی آن را می‌شکستند تا فقط مطمئن شوند سکه‌ای در داخل آن‌ها وجود ندارد.

اشیاء کاوش شده در جیرفت (1382)

در همین زمان بود که جیرفت پر شد از دلالان آثار باستانی. مردم هم تلاش خود را برای کشف آثار بیشتر ادامه داند؛ دستگاه‌های گنج‌یاب در سراسر منطق خرید و فروش می‌شد و حتی آگهی‌های دستگاه گنج‌یاب بر روی دیوارهای شهر مشاهده می‌شد. غارت آثار باستانی بدون نظارتی که بتواند جلوی آن را بگیرد ادامه پیدا کرد؛ تا جایی که یکی از مجلات باستان‌شناسی، جیرفت و مناطق اطراف آن را به یک "پنیر سوئیسی بزرگ" تشبیه کرد که "در هر یک از سوراخ‌های آن‌ فردی در حال حفاری غیرمجاز است".

اما افزایش کاوش‌های غیرمجاز و به تبع آن انباشت بازار از سنگ‌نگاره‌های هزاره سوم پیش از میلاد، باعث شد قیمت این آثار به شدت تنزل پیدا کند و آثار سنگی جیرفت که در ابتدا تا 50 هزار دلار در حراج‌های مطرح جهان خرید و فروش می‌شدند به 1000 دلار تنزل پیدا کردند تا دلالان هم باقی‌مانده‌های تمدن "ارت" را با کم‌ترین قیمت به تاراج ببرند.

فصل دوم:‌ تاریخ، وارونه می‌شود

غارت جریان داشت اما اولین گروه باستان‌شناسی به سرپرستی پروفسور مجیدزاده وارد جیرفت شد و نیروهای امنیتی توانستند تا حدودی منطقه را کنترل کنند. کاوش‌ها در شش فصل ادامه پیدا کرد و در جریان آن چند لوح مکتوب گلی، یک نقش برجسته و چندین مُهر (با کارکرد تجاری) کشف شد. همچنین بزرگ‌ترین زیگورات جهان از خاک سربرآورد و وسعت تمدن باستانی ارت حدود 400 کیلومتر تشخیص داده شد.

تحقیقات نشان داد تمدن ارت درست در میانه دو تمدن بین‌النهرین و دره ایندوس در پاکستان قرار گرفته و شباهت نگاره‌هایی که از کُنار صَندَل کشف شد با آثار کشف شده در بین‌النهرین و پاکستان، این احتمال را تقویت کرد که این نگاره‌ها از ارت ریشه گرفته و به این مناطق رسیده‌اند. شواهد دیگری هم از روابط تجاری ساکنین ارت با تمدن بین‌النهرین و دره ایندوس پرده برداشت. همه این کشفیات، افسانه تمدن ارت را که پیش از این باستان‌شناسان گمان می‌کردند وجود خارجی ندارد تحقق بخشید و تمدن خاورمیانه را وارونه کرد. همچنین با اسکن خاکِ زمین کُنار صندل مشخص شد در این منطقه به عمق 12 متر،‌ انباشته‌های فرهنگی وجود دارد.

این کشفیات، حتی پروفسور مجیدزاده را هم شگفت‌زده کرد؛ ‌او در این باره می‌گوید:‌ اولین بار که این آثار (آثار کشف شده در جیرفت) را دیدم، تقریبا سکته کردم و قلبم از حرکت ایستاد. برای اولین بار چیزی می‌دیدم که با آنچه همه عمرم در باستان‌شناسی خوانده‌ام مغایرت دارد. چیزی که دیدم در بین‌النهرین نیست و هنر آن خیلی پیشرفته‌تر از هنر بین‌النهرین است.

فصل سوم:‌ آغازِ پایانِ دوباره

کاوش‌های علمی در کنار صندل تا شش فصل ادامه پیدا کرد. اما بعد از آن حاشیه‌هایی برای این پروژه پیش آمد و به حضور مجیدزاده در منطقه اعتراض شد؛ نماینده وقت جیرفت- حجت‌الاسلام زادسر- از جمله کسانی بود که صلاحیت مجیدزاده را زیر سوال برد و در روزنامه کیهان هم مطلبی علیه این باستان‌شناس منتشر کرد. کمی بعد هم خبر رسید به دلیل نبود بودجه،‌ کاوش‌ها به طور کامل متوقف شده؛ توقفی که تا امروز هم ادامه دارد و حفاظت نامناسب از زیگورات و سایر اکتشافات، آسیب‌های زیادی به آنها زده است.

چادر یگان حفاظت در جیرفت(1382)

در حال‌حاضر، تپه‌ کنارصندل با کم‌ترین نیروی انسانی محافظت می‌شود؛ حریم آن با زمین‌های کشاورزی چندان مشخص نیست و مسیربندی نامناسب باعث شده بازدیدکنندگان به‌راحتی بر روی دیوارهای زیگورات تردد کنند. همچنین فرسایش آبی و بادی هم آسیب زیادی به بافت زیگورات زده. ضمن‌ این‌که گردشگران بدون تقریبا هیچ نظارتی می‌توانند تکه‌های سفال‌های باستانی را که در منطقه رها شده از بافت اصلی جدا کنند و با خود ببرند. تنها نقش برجسته کشف‌شده هم در شرایط اسف‌باری در یک اتاقک برزنتی نگهداری می‌شود. سایر بخش‌های تپه هم از فرسایش باد و باران آسیب دیده‌اند و شکاف‌های عمیق و کانال‌هایی ناشی از عبور آب در تپه ایجاد شده که علاوه‌ بر آثار کشف شده، آثار کشف نشده را نیز در مخاطره قرار داده است.

توقف کاوش‌ها در حالی است که به گفته مجیدزاده‌، "جیرفت به صد سال کاوش نیاز دارد"؛ "در پایین تپه‌های تاریخی این محوطه، شهری به وسعت دو در سه کیلومتر بوده که باید ببینیم بافت شهری آن چگونه بوده است." به علاوه هنوز ارتباط خانه‌ها، محل عبادتگاه این شهر و کارگاه سنگ مشخص نشده و با توجه به سه لوحی که پیدا شده‌اند، باید به دنبال الواح دیگر یا یک بایگانی خط در این منطقه بود.

البته این ادعا هم مطرح می‌شود که با وضعیت موجود، ‌همان بهتر که آثار باستانی جیرفت کاوش نشود؛ اما مجیدزاده دراین‌باره می‌گوید:‌ این درست است که اگر آثار جیرفت پنج‌هزار سال دیگر هم زیرِ زمین بمانند سالم خواهند بود، ولی نگهبانی و حفاظت کردن از جایی که سوراخ کرده‌ایم و رها شده سخت است، بویژه در جیرفت که نمک در آنجا زیاد است و دیواری که از خاک بیرون می‌آید، به‌محض خشک شدن و در صورت حفاظت نشدن، پودر می‌شود.

شرایط نامناسب جیرفت، به‌رغم همه انتقاداتی که به آن شده، باعث شده تمدن "اَرَتَ" همان‌طور که مدت‌ها زیر خاک بود و به افسانه‌ای برای تاریخ‌شناسان تبدیل شده بود، یک بار دیگر هم از نظرها محو شود؛ البته این بار تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی و در شرایطی که باستان‌شناسان، جیرفت را پدیده باستان‌شناسی سال‌های اخیر نامیده‌اند.

این در حالی است که بسیاری از کشورها با کوچک‌ترین بهانه‌ای به دنبال تاریخ‌سازی هستند و اگر تمدن "ارت" در هر یک از این کشورها پیدا می‌شد می‌توانست منافع فراوان اقتصادی و تاریخی را برای آن کشور به همراه داشته باشد اما با شرایطی که در جیرفت به وجود آمده، خیلی‌ها آرزو می‌کنند ای کاش این تمدن در نقطه‌ای دیگر از جهان سر از خاک برمی‌آورد؛ تا دست‌کم حفاظت بیشتری از آن به عمل می‌آمد.

گزارش از: خبرنگار ایسنا، رضوان اناری

انتهای پیام

کنار صندل/ جیرفت 1394

کاوش غیرمجاز یک محوطه در جیرفت 1382

حفاری غیرمجاز1382

آثار سنگی کشف شده در جیرفت 1382

آثار سنگی کشف شده در جیرفت 1382

موزه باستان‌شناسی جیرفت 1382

کنار صندل- جیرفت 1394

وضعیت نگهداری کنار صندل- جیرفت1394

آسیب کنار صندل بر اثر باران 1394