جلوه‌هایی هنری از دستنویس‌های فارسی در روسیه

انستیتو دستنویس‌های شرقی فرهنگستان علوم روسیه در سنت پترزبورگ، بزرگترین مرکزِ دارنده نسخ خطی اسلامی در فدراسیون روسیه است. در این مؤسسه عامره، حدود پنج هزار دستنویس فارسی و تاجیکی نگهداری می‌گردد که از شهرهای ایران و برخی مراکز فارسی زبان آسیای مرکزی، مانند سمرقند و بخارا به تدریج در دوره‌های گذشته به این مرکز انتقال یافته‌اند. در میان دستنویس‌ها، آثاری ارزشمند، به لحاظ مکتب‌های هنری تجلید، نگارگری، خطاطی، نقاشی و مینیاتوری مشاهده می‌شوند که از اهمیت به سزایی برخوردارند. از آنجا که بخشی از این مجموعه نفیس، اکنون در دست فهرست‌نویسی است و ان شاء الله در آینده نزدیک فهرست آن منتشر خواهد گردید، اما خالی از لطف نخواهد بود، از باب براعت استهلال، جهت بهره‌مندی خوانندگان وبسایت بساتین، بدون اشاره به جنبه‌ها و آیتم‌های کتابشناسی، گزارشی مختصر شامل نمونه‌هایی از دستنویس‌های نفیس این مجموعه، ارائه گردد.

1.       ابواب الجنان، محمد رفیع واعظ قزوینی، اخلاق

ـ تاریخ کتابت: 1084ق، 352گ، خطّ ثلث و نسخ، کاغذ شرقی نخودی، دو برگ نخست مذهّب، دارای سرلوح مکتب صفوی، سبک کنگره، مجدول به طلا و زنگار و لاجورد زمینه طلایی و لاجورد همراه با گل و بوته الوان، دارای کتیبه بازو بندی زمینه طلایی که جای نوشته خالی مانده است. دو برگ نخست، دارای تشعیر مزیّن به گل و بوته الوان و نگاره‌های اسلیمی طلایی و میان سطور با آب طلا دندانه موشی شده است. برگ‌ها، مجدول به طلا، شنگرف و لاجورد است. آثار اندکی از رطوبت روی برخی برگ‌ها مشاهده می‌گردد. در آغاز تملّک محمدابراهیم بن بخشعلی همدانی در سال 1251ق در دارالسلطنه اصفهان همراه یک مهر بیضی <عبده محمدابراهیم بن بخشعلی> و در فراز آن یک مربع کوچک دیگر با عبارت <العبد محمدکاظم 1290> آمده است که در انجام نسخه نیز تکرار گردیده است. جلد تیماج قهوه‌ای تیره مجدول ضربی، با ترنج و سرترنج لاکی کرم رنگ زمینه گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی. این نسخه در سال 1939 به این انستیتو انتقال یافته است.

2.       نسخه دیگر از ابواب الجنان (2)

ـ کاتب: محمّدصادق بن عبدالصمد خطیب اقلیدی، تاریخ کتابت: رمضان المبارک 1090ق، 148گ، خطّ نستعلیق، کاغذ شرقی نخودی برگ‌ها مجدول به زر، لاجورد، قرمز و مشکی، جلد تیماج قهوه‌ای روشن، مجدول ضربی. نسخه دارای سرلوحی زیبا از اواخر عصر صفوی است سبک کنگره، با زمینه لاجورد و گل و بوته اولان و در میان آن سرلوح، نگاره‌های اسلیمی به درشتی و به صورت قرینه، با طلا تذهیب شده است در آغاز نسخه برافزودگی‌هایی از تملک و یادداشت و مهر بوده که محو شده است و در انجام نیز چند یادداشت، جملگی از مالک نسخه (نامش نیامده) بخطّ زیبای شکسته با تاریخ ذی القعده 1240ق و باقی یادداشت‌ها محو شده است. آثار رطوبت و آسیب برگ‌ها و نیز وصّالی غیرفنی، در نسخه مشاهده می‌شود؛ در انجام مصرعی بخط خوش نستعلیق: <هر که آمد عمارت نو ساخت رفت> گویا از میرزا شفیع. کاغذ انجامین نسخه دارای واتر مارک تجارتی (آب نقش)  با نشانه ببر و عبارت <BEN TO PIOCARDO> است. باید افزود که این اثر دارای محفظه‌ای بنددار از جنس مقوا می‌باشد. این نسخه خطی در سال 1912 وارد این انستیتو گردیده است.

3.       احکام قرانات، ایرانشاه بن علی نیشابوری، ستاره شناسی

ـ تاریخ کتابت: نیمه دوم قرن نهم هجری، 136گ، خط نسخ خفی، کاغذ شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، جلد تیماج زرشکی، مجدول ضربی، نسخه دارای سرلوحی نفیس سبک تیموری، با زمینه طلا و لاجورد همراه نگاره‌های اسلیمی و گل و بوته الوان که در میان آن با سفیدآب کلمه بسم الله الرحمن الرحیم به خطّ ثلث خوش در آن نگارش یافته است. برگ‌ها مجدول به طلا و لاجورد است و بخشی از برگ‌های آغازین و انجامین نسخه رطوبت دیده است. عناوین و اشکال هندسی و نجومی شنگرف است. در برگ (9 الف) تملک <علی بن الحسین بن علی البیهقی فی شهور سنة تسع و ثمانین و ثمانمائة بدار الملک شیراز> آمده است که گویا فخرالدین علی بن حسین کاشفی بیهقی، فرزند دانشمند ملاحسین کاشفی است؛ نیز یادداشتی در طالع حضرت ابراهیم علیه السلام و همچنین تملکاتی از حسن السنجانی (؟) در سال 990ق، موسی زاده محمّد عبیدالله، السید احمد رشید عبدالله افندی زاده با مهر مدور <السید احمد رشید> همراه مهری بیضی <المتوکل علی الحیّ الأحد عبده عبدالله بن أحمد> و نیز یک مهر هشت گوش <و الله تؤتی ملکه من تشاء و الله واسع علیم عبده محمّد>. همچنین در میان هشت برگ نونویس آغاز نسخه، برافزودگی‌هایی شامل یادداشت‌هایی به عربی، ترکی (آذری و عثمانی) درباره اثر، تملک محمدتوفیق عمرآغا زاده القاضی بعسکر روم ایلی در سال 1270ق، با یک مهر بیضی <نظام الدین الحسینی> به همراه تکرار برخی مهرها و تملکات سابق به انضمام فهرست مطالب کتاب (3ب – 5ب) آمده است. در انجام یک مهر بیضی <السید شهاب الدین> دیده میشود که در برخی برگ‌های میانی (مانند 100 الف) تکرار گردیده است. نیز در برگ پایانی فایده‌ای در علم نجوم ثبت گردیده است.

4.       اختیارات  بدیعی، حاجی زین العطار، داروشناسی و پزشکی

ـ کاتب: علی بن شریف بن فخرالدین حسینی، تاریخ کتابت: اواخر رجب سال 866ق، 195گ، بخط نستعلیق خوش، کاغذ شرقی (سمرقندی) نخودی آهار مهره، جلد مقوایی با روکش کاغذی ابرو و باد (ابلق)، عطف و مغزی تیماج قهوه‌ای روشن. برگِ آغازینِ نسخه، دارای لوحی لوزی نگارین، زمینه شنگرف فاخ، دور زرین، لاجوردین، زنگارین و مشکین است که نشان می‌دهد، این دستنویس نفیس و سلطنتی برسم کتابخانه <سلطان امیر رستم> نگارش یافته است؛ عبارت درون آن، به خطّ ثلث زرین چنین است: <برسم خزانة السلطان الأعظم مالک رقاب الأمم أمیر رستم، خلّد الله ملکه ابن الأمیر المرحوم أمیر سالار بن محمّد بن سالار بن سالوک بن سالار بن کیکاوس بن شهنشاه بن حاتم بن هزار اسب بن ابی‌منصور بن اسبوزن بن شکاش بن انور بن انوزا بن بناخسرو بن فیلشاه بن ابی‌منصور بن شکاش بن شهنشاه بن حارث بن سعد بن علیّ بن حاتم بن سعد بن الخشنع بن امرءالقیس بن حجر بن حارث بن عمر الکندی، نوّر الله تعالی قبورهم و مثواهم فی سنة 869>. در کنار این لوح لوزین، یک مهر لوزین با عبارت <شاه غلام سلطان محمود خان 959> و در پایین آن مهر مدوری با عبارت <غلام شاهِ دین، رستم> آمده است. همچنین نسخه دارای دو کتیبه نفیس سبکِ تیموری، یکی بر فراز برگ نخست و دیگری بر فراز مقاله دوم کتاب (176ب)، با زمینه لاجوردین و طلایی، همراه گل و بوته زرین، لاجوردین و زنگارین است؛ در جوفِ بازوبندی کتیبه، عبارتِ <بسم الله الرحمن الرحیم و به الاستعان> در میان سرلوح نخستین و عبارتِ <بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین> درون سرلوح دوم، به خطّ ثلث و به آب طلا بر زمینه‌ای شنگرف فام کتابت گردیده است. برگ‌های این نسخه نفیس، مجدول به زر، لاجورد و مشکی است. حاشیه‌نویسی و تعلیقاتی به زبان ترکی عثمانی در برگ‌های آن دیده می‌شود. در انجام چند یادداشت به ترکی عثمانی مشاهده می‌گردد. این نسخه در سال 1935 به این انستیتو منتقل گردیده است.

5.       اختیارات مظفری، قطب الدین محمود بن مسعود شیرازی، ریاضیات و ستاره شناسی

ـ کاتب: صالح بن احمد حسینی جیلی کوجسفانی،  تاریخ کتابت: سه شنبه 21 ربیع الثانی سال 830ق، در بلده دارالعباده یزد، 142گ، کاغذ شرقی (سمرقندی تحریری) نخودی، همراه اشکال نجومی و هنسی فراوان در جای جای نسخه به شنگرف، جلد تیماج مشکی بدون لایی، آثار رطوبت در برگهای میانی نسخه و فرسودگی در لبه برخی برگ‌ها مشاهده می‌شود. این نسخه مقابله گردیده در برخی برگ‌ها نشان بلاغ دارد (مانند برگ‌های 30ب، 44ب). در آغازین برگ نسخه، یک دایره بزرگ به مرکزیت زمین که خورشید بر دور زمین می‌چرخد (بر پایه اندیشه بطلمیوسی) ترسیم شده است. در این برگ برافزودگی‌ها و یادداشتهایی از ابواسحق ...، چند بیت شعر فارسی، تملکاتی چند از <محمّد بن عبدالله عمدة الحفاظ>، <نظام‌الدین بن زین‌الدین منجم> همراه یک مهر بیضی ناخوانا، <عبدالله> و <احمد بن اسمعیل المقرّی> آمده است. در انجام (پس از متن) یک برگ شامل منتخبی از فصل دوم یکی از ابواب همین اثر به خطی جدیدتر (از قرن دهم هجری) به انضمام و برگ شامل چند دایره نجومی و ریاضی ترسیم شده به زبان عربی (داخل پاکت ضمیمه) دیده می‌شود. این نسخه نفیس در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

6.       اخلاق محسنی = جواهرالاسرار، کمال الدین حسین بن علی الواعظ الکاشفی، اخلاق

ـ کاتب: درویش محمّد بن دوریش جلال نیشابوری، تاریخ کتابت: قرن دهم هجری، بخط نستعلیق، 95گ، جلد برون تیماج قهوه‌ای تیره مجدول، ضربی، با ترنج و سرترنج و لبه برگردان (طبله)، نسخه دارای یک سرلوح زیبا سبک صفوی کنگره، با زمینه لاجورد و طلا و زنگار همراه گل و بوته الوان است، برگ‌ها مجدول به طلا و لاجورد است. در آغاز تملک <علی بای بن محیی بن ازبک امیر اتابکی> با تاریخ 950ق، همچنین تملک <جوزیف لویس روسو> در سال 1810م و دیگران مشاهده می‌شود. در آغاز و انجام اشعاری به فارسی آمده است. یادداشتهایی نیز در برخی اوراق به لاتین (گویا فرانسه) دیده می‌شود. این نسخه در سال 1935م گویا توسط روسو به این انستیتو انتقال یافته است.

7.       نسخه دیگر از اخلاق محسنی (2)

ـ کاتب: میرزا علی محمد ... به جهت میرزا صالح بیک بدخشی، تاریخ کتابت: 1026ق، 229 گ، بخطّ نستعلیق ممتاز، جلد برون و درون تیماج زرشکی. نسخه‌ای است بسیار نفیس، دو برگ آغازین مذهّب و دارای یک سرلوح سبک کنکره‌ای زیبا و هنری مربوط به مکتب صفوی، با زمینه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان و نگاره‌های اسلیمی زرین، همراه با کتیبه بازوبندی که با زمینه طلا و لاجورد که جوف آن نانوشته مانده است؛ این دو برگ دارای تشعیر گل و بوته و نگاره‌های اسلیمی طلایی و قرمز؛ میانه سطور این دو برگ، با طلا دندانه موشی شده است. برگ‌ها با طلا، لاجورد، شنگرف و مرکب مشکی جدول کشی شده و با لاجورد کمندکشی گردیده است. تمامی برگ‌های نسخه متن وحاشیه شده است و دارای افشان طلاست؛ کاغذ متن به رنگ قهوه‌ای روشن و جنس آن شرقی و کاغذ حاشیه به رنگ سفید و جنس آن فرنگی آهار مهره است. برخی برگ‌های پایانی آسیب دیده که به صورت غیرفنّی وصّالی شده‌اند؛ در آغازین برگ نسخه، حدیث مشهور نبوی (ص): <من مات و لم یعرف امام زمانه ...> به خطّ نستعلیق خوش نوشته شده است، نیز در هامش برگ‌های (129ب ـ 131 الف) دو روایت در مدح امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه السلام آمده است: <مرویست ... جناب رسول ص در غزوه حنین فرمود ... امیرالمؤمنین .. بدترین خلائق ... گفت یا رسول الله امروز لقب تازه‌ای به ابن عمّت قرار داده‌ای؟! مگر آدم امیرالمؤمنین زمان خود نبود ... >. این نسخه در سال 1926 وارد این انستیتو گردیده است.

8.       نسخه دیگر از اخلاق محسنی (3)

ـ کاتب: عبدالعزیز، تاریخ کتابت: قرن دهم هجری، 219گ، خط نستعلیق ممتاز (عناوین: ثلث طلایی و شنگرف)، جلد روغنی برون با زمینه زرشکی مرقش مجدول با نقش گل‌های شکفته و غنچه الوان همراه برگ‌ها و بوته‌های الوان بسیار زیبا و هنری، درون با زمینه قهوه‌ای و گل و برگ‌ الوان که در برخی بخش‌ها رنگ آنها، فروریخته است، مجدول زرین و مشکین؛ عطف تیماج مشکی؛ برگ‌های نسخه مجدول به طلا، شنگرف، لاجورد، زنگار و مرکب مشکی است. این نسخه نفیس مذهّب، دارای ده مجلس نگاره (مینیاتور) بسیار زیبا و هنری از مکتب هرات، با مضامین اخلاقی مجالس سلاطین، علما، حکما و قضات، در برگ‌های (10ب، 33ب، 50ب، 62ب، 81ب، 96ب، 136ب، 158ب، 174 الف، 192 الف) آمده که در تمامی آنها، برگ مقابل نیز تذهیب و دارای تشعیر است که در آن صحنه‌های بسیار زیبای هنری از شکار حیوانات و مناظر گل و بوته، با طلا، ترسیم گردیده است و میانه سطور نیز با طلا، دندانه موشی شده است. تملک <گراف[1]> در سال 1867م در آغاز نسخه و نیز یک مهر مربع با عبارت <مهدی ز هادی و علی اکبر...> آمده است که آن، بر برگ انجام نیز تکرار شده است. این نسخه در سال 1935 به این انستیتو انتقال یافته است.

9.       بصائر در تفسیر کتاب عزیز = تفسیر بصائر یمینی = البصائر = البصائر فی التفسیر = تفسیر البصائر، شیخ ظهیرالدین (فخرالدین) ابوجعفر محمد بن محمود، نیشابوری، تفسیر قرآن

ـ تاریخ کتابت اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری، 282گ، جابجایی‌ها  وافتادگی‌هایی فراوانی در نسخه مشاهده میشود (118ب، 175ب، 179ب، )، چنانکه تنها از ادامه سوره بنی‌اسرائیل تا سوره یس (برگ‌176 الف) برگ‌های زیادی افتاده است؛ نسخه در آغاز دارای دو سرلوح و دو کتیبه مزدوج بسیار نفیس، تقریباً متعلق اواخر به دوره سلجوقیان (احتمالا سبک بغداد) دیده میشود که یکی شمسه‌ایست زیبا با زمینه طلا و لاجورد که با خط زیبای کوفی تزئینی بر داخل کتیبه بالا و پایین آن که دارای زمینه لاجورد است، گویا آیه شریفه لا یمسه الا المطهرون به خط زیبایی نوشته شده است نیز در پشت آن سرلوح دیگری است که بخط کوفی تزئینی عبارت <قال الرسول علیه السلام> و داخل سرلوح به آب طلا و به خطّ ثلث حدیثی نبوی (ص) نوشته شده است: < الماهر بالقرآن مع السفرة الکرام البررة و قال صلّی الله علیه و علی آله و سلّم ...[2]>. برگ نخست مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی است. نسخه دارای نشانه‌های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب‌هاست که برخی در قالب شمسه‌ و برخی شلجمی است و به نظر می‌رسد مربوط به همان زمان یا یکصد سال پس از آن در قرن هفتم یا هشتم هجری بر روی نسخه کار شده باشد. ابتدای سور نام سوره همراه تعداد آیات آن به آب طلا و خط ثلث نگارش یافته‌اند، آیات به خط نسخ معرب پخته و درشت، و تفسیر و ترجمه آیات نیز به خط نسخ تحریری کهن کتابت گردیده است. کاغذ نسخه از نوع شرقی (خانبالیغ) نخودی است که در آغاز و انجام فرسوده شده است. بخش‌هایی از نسخه رطوبت دیده است ولی متن خواناست، و برخی برگ‌های آسیب دیده نیر وصّالی غیر فنی گردیده‌اند. مهر هشت گوش <وقف خالص محمد صدیق بن یونس ...> در جای جای نسخه مشاهد می‌گردد. جلد تیماج قهوه‌ای تیره فرسوده که روکشی از پارچه‌ کرم رنگ روی آن کشیده شده است. این نسخه در سال 1915 از بخارا وارد این انستیتو گردیده است.

10.    نسخه دیگر از تفسیر البصائر (2)

ـ این نسخه حاضر نسخه‌ای هنری و به غایت نفیس و عزیزالوجود است که به نحوی بسیار هنرمندانه کتابت و تذهیب و تزیین گردیده است و شاید، یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های موجود این اثر بوده باشد. آیات قرآن کریم با طلا به خط ثلث مُعربِ درشت نوشته شده و در ذیل آن به نسخ پخته ترجمه و تفسیر گردیده است. نسخه در برگ آغاز دارای سرلوحی به غایت زیبا مربوط به قرن هفتم هجری احتمالاً سبک بغدادی است که در بالا و پایین آن دارای دو کتیبه‌ بازوبندی فوق العاده زیبا که کلمه <الله> به خط کوفی تزئینی همراه گل و بوته طلایی و نگاره‌های اسلیمی طلایی با زمینه زنگار و لاجورد و شنگرف مجدول به طلا و مرکب مشکی، در میان آن آیه <إلی النار تدعوننی لأکفر بالله و أشرک به> با طلا به خط ثلث نگارش یافته است؛ در مقابل سرلوح نیز پنج نگاره و شمسه با زمینه گلبرگ طلایی با زمینه طلا و شنگرف و لاجور و زنگار (سبز) به طرز بسیار هنرمندانه‌ای ترسیم گردیده است و در میان شمسه کوچک کلمه <الله> به خط کوفی تزئینی با طلا کتابت گردیده است. نسخه دارای نشانه‌های هنری بسیار زیبایی در فواصل آیات و نیز جزءها و حزب‌هاست که بیشتر در قالب شمسه‌ و مستطیل و برخی نیز به صورت شلجمی نگارگری شده است و به نظر می‌رسد مربوط به همان زمان کتابت و در همان قرن هفتم هجری روی نسخه کار شده باشد؛ در میان جوف شمسه‌های بزرگ در هامش ـ که بسیار هنرمندانه با زمینه زنگار، لاجورد، شنگرف و طلا تزیین شده است ـ بخط کوفی تزئینی اجزاء و احزاب سوره‌ها (مانند عشرة) آمده است و نیز در میان شمسه‌های کوچک که بیشتر علائم میان آیات است، نوعاً کلمه <الله> با طلا به خط ثلث مایل به کوفی تزئینی به شکل هنری کتابت گردیده است. بر فراز سور، کتیبه‌هایی طلایی مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکی با زمینه طلا، زنگار، شنگرف ومرکب مشکی ترسیم گردیده است که در لبه‌های کناری آن کتیبه، کلمه <الله> با طلا به خط کوفی تزئینی بسیار زیبایی کتابت به صورت موازی قرینه سازی شده است و در میان جوف آن نیز با سفیدآب بخط ثلث زیبایی، نام سوره و تعداد آیات نگارش یافته است. این هشت کتبیه‌ در برگ‌های 24 الف (ابتدای سوره فصّلت)، 54ب (ابتدای سوره حم عسق)، 82ب (ابتدای سوره الزخرف)، 112ب (ابتدای سوره الدخان)، 126 الف (ابتدای سوره الجاثیه)، 142 الف (ابتدای سوره الاحقاف)، 163ب (ابتدای سوره القتال) و 183 الف (ابتدای سوره الفتح) ترسیم گردیده‌اند. در برگ <187ب> نسخه، از میان عبارت <و کار دین زیادت طراوتی یافت و رونقی و نظامی پذیرفت و بیغامبر علیه السلام بملوک جهان نامها نبشت و سوی ایشان رسولان فرستاد ..> در این میان کلمه <و بیغامبر علیه السلام بملوک جهان> در وسط صفحه به خط تعلیق زیبایی انتخاب و به نحو مستقل و درشت کتابت گردیده است. در پایان نسخه، دو برگ مجدول به طلا و لاجورد همراه چهار دایره بزرگ، رقم کاتب (ترقیمه) به خطّ تعلیق آمیخته به ثلت درشتِ شخص دیگری به نام <ابن الامام اوحدالدین الخطاط> نوشته شده است: <کاتب هذا الجزء العبد المستکین الحقیر المسکین .. محمد بن محمد بن محمد العمید> که به دعایی ختم شده است؛ تاریخ کتابت نسخه سال 630ق است. کاغذ نسخه شرقی و از نوع خانبالیغ ضخیم به رنگ نخودی است؛ 210گ. این نسخه در سال 1954 (احتمالا از سمرقند یا بخارا) به این انستیتو انتقال یافته است.