1. قبیله قریش در سرزمین وسیع جزیرة العرب موقعیتی ویژه و منحصر به فرد داشت. آنچه در این قلمرو وسیع وجود داشت مرکب بود از قبائل مختلف عرب که به دلائل گوناگون عموماً در جنگ و ستیز بودند و لذا هیچ نوع مرکزیت سیاسی و قدرت مرکزی¬ای وجود نداشت.



اما علیرغم این همه مکه و مراسم حج یک نهاد شناخته شده و مورد احترام بود. این تنها عامل مشترک اجتماعی ـ دینی و اجتماعی ـ سیاسی به شمار می¬آمد. عاملی که موجب اهمیت یافتن قبیله قریش می-گردید. قبیله بزرگی که در مکه سکونت داشت و امور حج را اداره می¬کرد و کم و بیش همگان برتری و سیادت او را پذیرفته بودند.



پیامبر (ص) خود از قبیله قریش بود اما پس از ابلاغ رسالتش قریشیان بیش و پیش از دیگران در برابرش ایستادند. این ماجرا تا پایان دوران مکه ادامه یافت. هم اینان بودند که هیئتی به حبشه فرستادند تا پادشاه آنجا پناهندگان مسلمان را بازگرداند و اینان بودند که پیامبرو خانواده و اصحابش را تحت محاصره اقتصادی و اجتماعی قرار دادند و بالاخره با ابتکار آنان بود که قبائل مختلف به قصد کشتن پیامبر گرد آمدند که منجر به مهاجرت حضرتش به مدینه گردید.



پس از ورود پیامبر به مدینه تهدید اصلی و تحریک دیگران برای مقابله با مسلمانان، نیز همچنان از جانب آنان بود. جریانی که تا هنگام فتح مکه ادامه یافت. اما از آن پس قریشیان تغییر موضع دادند. منفعت و مصلحت در پذیرش آئین جدید بود. خصوصاً که آئین جدید جامعه¬ای به مراتب نیرومندتر و بلکه ثروتمندتر از جامعه پراکنده و فقیر قبلی پی افکنده بود. مضافاً که شرائط به گونه¬ای بود که احتمال نیل به قدرت و ثروت بیشتر را قوّت می¬بخشید.

مدتی بعد پیامبر رحلت فرمود. نظام سیاسی جدید نه بر اساس وصیت آن حضرت که بر اساس موقعیت قبیله قریش در بین اعراب آن زمان شکل گرفت. در داستان سقیفه هنگامی که انصار به رقابت با مهاجرین برخاستند خلیفه دوم گفت که اعراب جز به قریشیان سر فرود نخواهند آورد که این خود نشانی از جایگاه این قبیله بود.



در این میان امام علی (ع) در همان وضعیت پیامبر تا قبل از فتح مکه قرار گرفت. امام بر وصایت پیامبر تأکید می¬فرمود و قریشیان به راه خود می¬رفتند و البته توده مردم هم بنا به سنّت تاریخی، از آنان تبعیت می¬کردند. اگرچه می¬توان گفت که اصولاً با آنان هم¬اندیشه بودند. مسئله بیش از آنکه تبعیت باشد سنخیت فکری بود. بعدها امام به طور مکرر از رویگردانی قریشیان گلایه و شکایت کرد.



2. قدرت و شبکه قدرت پس از رحلت پیامبر (ص) عملاً در دست قریشیان بود. فرمانداران و فرماندهان نظامی از میان آنان انتخاب می¬شدند. اگرچه تا پایان دوران خلیفه دوم به دلائل مختلف تخلفات بزرگ و رفتارهای لجام گسیخته کمتر اتفاق می¬افتاد. اما از آغاز دوران خلیفه سوم و مخصوصاً در نیمه دوم آن اوضاع به شدت دگرگون شد. اولاً شاخه بنی¬امیه بخش مهمی از قدرت را قبضه کرد که به مراتب کمتر از سایر قریشیان به ضوابط و شعائر دینی اهمیت می¬داد و ثانیاً سخت¬گیری و نظارت خلیفه قبلی از میان رفته بود. مضافاً که ثروت بی¬کران ناشی از غنائم جنگی و کثرت اسیران زن و مرد و به ویژه زن، جامعه بسیط و بدوی آن ایام را در خود غرق ساخته بود. و این مشکلات عدیده¬ای ایجاد کرده بود.



شرائط طاقت فرسای جدید اعتراض¬های فراوانی را برانگیخت. اما گوشی برای شنیدن وجود نداشت. قدرت بدستان در پی کامجویی و انتقام گرفتن از فقر و گرسنگی و محرومیت¬های دوران گذشته بودند. تا آنکه خلیفه به قتل رسید.

جامعه از هم پاشیده بود. گویی همگان خود را گم کرده بودند. بحران به وجود آمده صرفاً بحران حاکمیت و شبکه حاکمیت نبود، بحرانی اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی و دینی بود. در چنین اوضاع و احوالی امام علی (ع) را به قدرت برداشتند.



3. این برای قریشیان قابل قبول و قابل تحمل نبود. لذا یا در برابر آن حضرت دست به شمشیر بردند و یا پای در دامن کشیدند و از یاریش بازایستادند. بازایستادنی که عملاً تأثیرگذار بود و این به دلیل موقعیت این افراد در نزد توده مردمی بود که حق و باطل را بر اساس گرایش افراد شناخته شده قریشی، درمی¬یافتند.



نخستین موج مخالفت مسلحانه به داستان جنگ جمل باز میگردد که بخشی از قریشیان صاحب نفوذ آن را به راه انداختند که سران¬شان در طی جنگ کشته شدند و بقیه به سوی معاویه شتافتند. کشته شدگان مدعیانی بودند که خود را به مراتب شایسته تر از معاویه می¬انگاشتند و نمی¬توانستند به زیر پرچمش درآیند و اگر مخالفت¬شان با امام نبود با او می¬جنگیدند و به احتمال فراوان در جنگ بین آنها و معاویه، توده مردم جانب اینان را می¬گرفتند. چراکه به مراتب خوشنام¬تر و باسابقه¬تر از معاویه و دودمانش بودند.

به هر حال پس از جنگ جمل شخصیت¬های قریشی مخالف با امام یا کشته شدند و یا از صحنه به کنار رفتند و یا به لشگر معاویه پیوستند و او هم مقدم¬شان را گرامی داشت.



4. فارغ از این همه معاویه امتیاز دیگری داشت. او از ابتدای سقوط منطقه شامات استاندار آن منطقه بود و در دمشق استقرار داشت. ابتدا برادرش یزید بن ابوسفیان این سمت را داشت که اندکی بعد زندگی را بدرود گفت و جانشین او گردید. به این ترتیب او پرسابقه¬ترین فرد در مقایسه با فرمانداران دیگر بود. مضافاً که او نه تنها مشمول سخت¬گیری¬های خلیفه دوم نبود که نسبت به وی دیدگاهی مثبت داشت و او را «کسرای عرب» می¬نامید. طبیعتاً در دوران عثمان دست او برای انجام هر اقدامی باز و کاملاً باز بود.



اما نکته اصلی به خود جامعه شام مربوط می¬شود. این منطقه بخشی از امپراطوری روم شرقی بود اما بومیانش عموماً سامی بودند و با زبان و فرهنگ و آداب و رسوم سامی و آرامی می¬زیستند. از قرن دوم میلادی به بعد قبائل بزرگی از داخل جزیرة العرب به این نواحی کوچیدند که زبان و فرهنگ خود را حفظ کردند و عموماً مسیحیت را پذیرفتند که آئین رسمی امپراطوری بود.

اینان بخشی از امپراطوری متمدن و پیشرفته روم شرقی بودند و طبیعتاً متأثر از آن و در عین حال با زبان و فرهنگ عربی و یا شاخه¬های مختلف زبان و فرهنگ سامی که بهر حال به یکدیگر نزدیک بودند. و البته به دلیل منوفیزیت بودن مشکلاتی با دین رسمی امپراطوری داشتند که این خود عاملی برای استقبال از مسلمانان شد.

ورود اسلام به این منطقه در مواردی با جنگ همراه بود، اما مهم این است که بومیان عرب زبان و سامی زبان با آئین جدید چندان احساس بیگانگی نمی¬کردند. مضافاً که فاتحان کم و بیش فرهنگی مشابه آنان داشتند و مهمتر آنکه ساختار اجتماعی هر دو قبیله¬ای و عشیره¬ای بود.



5. سیاست معاویه همراهی با شامیان بود. اصولاً خاندان اموی از گذشته¬های دور با شام ارتباط تجاری داشتند و لذا آنها را خوب می¬شناختند. شاید به همین علت بود که تعداد فراوانی از فرماندهان جنگ با شامیان، از بنی¬امیه بودند.

خود معاویه فرهنگ شامی را می¬پسندید و عمیقاً تحت تأثیر آن بود. فرهنگی به مراتب توسعه¬یافته¬تر از فرهنگ بدوی جزیرة العرب. همسرش، مادر یزید، از مسیحیان شام بود، چنانکه همسر یزید نیز این چنین بود و بخش مهمی از مشاورانش همچون سرجون معروف ـ همان فردی که معاویه به وی سفارش کرد و این که در موارد بحرانی به نظراتش گوش فرا دهند و همو بود که استانداری ابن زیاد بر کوفه را پیشنهاد کرد ـ مسیحی بودند.



متقابلاً اسلام معاویه هم به دلائل متعددی برای شامیان جاذبه بیشتری داشت. مسئله این نبود که معاویه مبلّغ اسلامی متناسب با منافع خویش بود، این هم بود که به احتمال فراوان، شامیان هم خواستار چنین اسلامی بودند.

این کنش و واکنش نیروی عظیم و منظمی فراهم ¬آورد، چراکه متکّی به یک جامعه منسجم و توسعه یافته بود که آئین جدید به سرعت به بخشی از هویت او تبدیل شده بود و این تفاوت می¬کرد با نیروی نامنظم و ناهمگن و عملاً بدوی و عقب مانده¬ای که صرفاً با انگیزش¬های موردی می¬باید گرد آیند و وارد کارزار شوند. کسانی که به تعبیر خلیفه دوم نه امیرشان را تحمل می¬کردند و نه امیرشان آنها را والبته این سخن به دوران او بازمی¬گردد که جامعه کوفه مشکلات به مراتب کمتری داشت.



دقیقاً به همین علت بود که نیروی شام برای مدت یک قرن و تا آخرین لحظه از یک دودمان ستمگر و خونریز دفاع کرد. شکست نهایی امویان نه به دلیل ضعف لشگریان شام که عمدتاً به دلیل قوت و کثرت مخالفان بود که ابومسلم خراسانی فرماندهی آن را به عهده داشت و بخش مهمی از سپاهیانش ایرانیانی بودند که از جور امویان به جان آمده بودند. لشکر او نه از قبائل عراق و مناطق شرقی، بلکه کسانی بودند که همچون شامیان می¬توانستند یک نیروی پایدار و مدیریت¬پذیر را تشکیل دهند و بعدها عباسیان با تکیه به همین نیرو استقرار یافتند.



6. امام علی بن ابیطالب (ع) در جنگ صفین در برابر چنین نیروی منظم و منسجمی قرار داشت که هسته مرکزی سپاه معاویه را تشکیل می¬داد و او را رهبر دینی و دنیوی خود می¬دانست و بدان افتخار می-کرد. اساساً اسلام آنان همانی بود توسط معاویه تفسیر شده بود و چنانکه گفتیم این تفسیر هماهنگ با ذوق و سلیقه آنان نیز بود. اگرچه در لشگر معاویه نیز افراد و قبائل پراکنده و غیرمنظم هم کم نبودند که بعدها جنایات فراوانی مرتکب شدند.



امام با تکیه بر اصحاب مؤمن و پاک¬باخته خویش که بسیاری از آنان از اصحاب پیامبر نیز بودند، در برابر معاویه ایستاد. این افراد توده لشکریان را به حقانیت امام دعوت می¬کردند و اینکه در کنار حضرتش در برابر معاویه بایستند و البته این فراخوانی بسیار کارگر افتاد. اما هنگامی که جنگ به طول انجامید و عده زیادی کشته شدند و مشکلات ناشی از عدم انسجام لشگر امام پدیدار گشت، بهانه¬جویی¬ها آغازیدن گرفت. به ویژه که حضرت جنگ با معاویه، و نیز اصحاب جمل را، جنگ با اهل قبله¬ای می¬دانست که طغیان و سرکشی کرده¬اند و لذا نمی¬توان اموالشان را به غنیمت و یا مردان و زنانشان را به بردگی گرفت. این برای کسانی که تا چندی پیش عموماً جنگ را برای گرفتن غنیمت ـ اعم از مالی و انسانی ـ می-خواستند و یا این عامل آنان را به نبرد تشویق می¬کرد، غیرقابل درک بود.



اما معاویه چنین مشکلاتی نداشت. نه به لحاظ نیرو و انسجام داخلی و نه به لحاظ فکری و عقیدتی و ضرورت رعایت ضوابط شرعی. حتی اگر کار به حکمیّت هم نمی¬کشید و معاویه شکست می¬خورد اما در مجموع لشگر شام توان ترمیم خویش را داشت و لشکریان امام حتی در صورت پیروزی با بهانه¬جویی-های مختلف در برابرش می¬ایستادند. بهانه¬جویی¬هایی که عمدتاً و بلکه کلاً به دلیل عقب¬ماندگی فکری و فرهنگی و بدویت اجتماعی و نیز سعه صدر و آزادمنشی امام بود.

داستان حکمیّت در نهایت به تولد خوارج و اساساً فکر خارجی انجامید و به دلیل سنخیت این مبانی و اندیشه¬ها با اوضاع و احوال عمومی بین النهرین و شرق اسلامی، تا مدتها یکه تاز گردید و بالاخره نه با اقدامات نظامی که به دلیل دگرگونی شرائط تضعیف شد و از میان رفت.



امام در برابر خوارج به استدلال و نصیحت پرداخت که به احتمال فراوان برای نخستین بار بود که پس از رحلت پیامبر چنین اتفاقی می¬افتاد و اینکه خلیفه مستقیماً با معارضانش سخن ¬گوید و صحبت¬های آنان را بشنود و استدلال کند. پس از این گفتگو بخش مهمی از آنان از مخالفت روی تابیدند و اقلیتی پای فشردند و دست به شمشیر بردند که به جز اندکی همگی کشته شدند.

مدتی بعد معاویه به تحریک پرداخت و گروه¬هایی را فرستاد که به قلمرو خلافت امام تعرض کنند و ناامنی بپراکنند و چنین کردند که خطبه¬های حضرت در پایان عمر شریفش در آنجا که مردم را به مقاومت در برابر این دست¬¬اندازی¬ها فرامی¬خواند، ناظر به همین حوادث است.



7. مدتی بعد حضرت به شهادت رسید و امام حسن (ع) جانشین پدر شد. نخستین اولویت دفع شرارت¬های لشگریان شام بود و این با جنگی که معاویه طالب آن بود، قابل حصول بود.

هدف معاویه حاکمیت بر تمامی قلمرو اسلامی بود نه صرف منطقه شام. مهمترین معارض، امام مجتبی (ع) بود. او لشگر را برای مقابله آماده کرد. امام هم به اجبار کوشید تا لشگر خویش را فراهم آورد، اما شرائط از دوران پدر هم سخت¬تر شده بود و این در درجه نخست به شخصیت و سوابق امام علی (ع) بازمی¬گشت. از نظر ما شیعیان که هر دو را امام معصوم و مفترض الطاعة می¬دانیم مسئله متفاوت است با دیدگاه لشکریان عراق در آن ایام.

امام علی (ع) حتی در نزد مخالفانش جایگاهی بسیار ویژه در تاریخ اسلام داشت و جز در منطقه شام که عمیقاً تحت تأثیر تبلیغات معاویه بود، دیگران بدان اعتراف داشتند. و طبیعتاً امام حسن (ع) که جوان هم بود، چنین موقعیتی نداشت و نمی¬توانست داشته باشد.



علیرغم این همه امام کوشید لشگریان را گرد آورد. اما از ابتدا معلوم بود که این لشگر در نهایت فاقد قدرت و حتی انسجام لازم برای رودر رویی با شامیان است. مخصوصاً که معاویه می¬کوشید از طریق ارتباط با فرماندهان لشگر امام، با تطمیع و احیاناً تهدید، آنان را به سوی خود جلب کند. ابتکاری که بسیار مؤثر افتاد و لشکر از درون پراکنده امام را سخت متشتّت کرد. مخصوصاً که خوارج پس از شهادت امام علی (ع) قدرتی یافته بودند و امام مجتبی را تهدید می¬کردند و حداقل یک بار حضرتش را زخمی مهلک زدند.

به این ترتیب مقابله¬ای در حال رقم خوردن بود که از ابتدا نتیجه آن روشن بود. شکست کامل و بلکه شکستی وهن¬آور که منجر به شکار تمامی هواداران پاک¬باخته خاندان نبوی و علوی می¬گشت و معاویه چنانکه بعدها نشان داد مصمّم به ترور و حذف آنان بود. در نهایت احتمال اینکه اطرافیان خودِ امام را دست بسته تحویل معاویه دهند، فراوان بود. مخصوصاً که او چنین می¬خواست.



8. در چنین موقعیتی چه راه حلّ قابل حصول و شرافتمندانه¬ای جز صلح باقی می¬ماند. مضافاً که خود معاویه نیز آن را پیشنهاد کرده بود و این پیشنهاد گروه فراوانی از لشکریان امام را که به دلائلی مایل به جنگ نبودند، تحت تأثیر قرار داده و بهانه¬جو کرده بود.

البته بودند در میان اصحاب برجسته امام کسانی که صلح با معاویه را برنمی¬تافتند و احیاناً سخنانی به دور از شأن امام بر زبان می¬راندند. امام با بردباری به سخنانشان گوش فرا می¬داد و دلائل خویش را برمی¬شمرد. و این سنت امامان معصوم بود. چنانکه گفتیم امام علی (ع) هم چنین بود و می¬کوشید معترضان را با استدلال عقلی و شرعی مجاب کنند. امام حسین (ع) هم در برابر عموم کسانی که چرایی رفتنش به عراق را سؤال می¬کردند، با همین شیوه رفتار می¬کرد.



انگیزه¬های مختلفی موجبات اعتراض اصحاب امام حسن (ع) را فراهم می¬آورد. اما احتمالاً مهمترین انگیزه عدم تمایل عمیق شخصیت¬های برجسته خزرجی و یمنی به پذیرش امارت و سروری بنی¬امیه و معاویه به دلیل گرایش¬های قبیله¬ای بود. معترضان عموماً خزرجی و یا از قبائل بزرگ یمن بودند که به عراق کوچیده بودند و تسلط شامیان را برنمی¬تابیدند.

این رقابت و خصومت دوجانبه بود. یزید به هنگام ورود اهل بیت امام حسین (ع) به مجلس خویش پس از داستان کربلا ضمن شعری چنین گفت: «ای کاش پدران و بزرگانم که در جنگ بدر حضور داشتند ، می¬بودند و می¬دیدند که چگونه خزرجیان در برابر شمشیر ما به فغان و زاری درآمده¬اند» سخت¬گیری شخصی خود معاویه نسبت به کوفه و مردم کوفه تا مقدار زیادی به همین دلائل بود و نه صرفاً به دلیل علاقه¬مندیشان به اهل بیت. واقعیت این است که روابط بین قبیله¬ای و دوستی¬ها و دشمنی¬هایش به مراتب بیش از آنچه انگاشته می¬شود، در شکل¬دهی تاریخ صدر اسلام مؤثر بوده است.



9.گرایش به افکار و روش¬های انقلابی در بین شیعیان در دهه¬های اخیر موجب شده که عموماً مسئله صلح امام حسن با توجه به قیام امام حسین بازخوانی و تحلیل شود. حال آنکه این دو جریان به لحاظ زمانی دو دهه فاصله دارند و در طی این مدت شرائط اجتماعی و فکری و حتی اقتصادی جامعه مسلمان بسیار تفاوت کرده است. آنها می¬کوشند با اصل قرار دادن «قیام»، «قعود» امام حسن را تفسیر و حتی توجیه کنند. حال آنکه این جریان می¬باید در پرتو شرائط دوران پایانی امام علی (ع) دریافت شود و نه واقعه عاشورا که بیست سال بعد اتفاق افتاده است.

برای روشن شدن حق و حقیقت گاهی می¬باید به «زمان» فرصت دهید. البته همیشه چنین نیست و غالباً لازم است اقداماتی صورت پذیرد، اما گاهی شرائط به گونه¬ای است که دست یازیدن به هر نوع اقدامی جهت نیل به هدف، عملاً شما را از هدف دور می¬کند. باید صبر کرد و بردباری داشت.

یکی از مشکلاتی که ائمه خصوصاً از دوران امام پنجم به بعد با شیعیان عجول خود داشته¬اند، به همین نکته بازمی¬گردد. آنان می¬اندیشیدند که با سرعت و شتاب و احیاناً فداکاری و جانفشانی قادر خواهند بود به اهداف خود نائل آیند و فراموش کرده بودند که چنین اقداماتی حتی ممکن است آنها را به نتایجی کاملاً متفاوت و بلکه متضاد برساند.

امام حسن (ع) به «زمان» فرصت داد. فرصت داد تا معاویه مکنونات قلبی¬اش را ظاهر کند و صریحاً به کوفیان بگوید که برای اقامه نماز و شعائر دینی دیگر با آنان نجنگیده است. جنگیده تا بر آنان حکومت کند و به هیچ یک از بنود توافق¬نامه صلح هم، ملتزم نخواهد بود.

این نخستین مرحله بود. او در مراحل بعدی مکنوناتش را بیشتر نشان داد و بالاخره پایه¬گذار وراثتی در امر قدرت و سیاست شد که به حکومت جائرانه بنی¬امیه انجامید که همگان و از جمله مخالفان اهل بیت را هم به جان آورد.

البته سیاست «به زمان فرصت دادن» را نتایجی بیش از این است. موضوعی که از جانب شیعیان دوران ما هم بعضاً مورد غفلت قرار می¬گیرد. آنها همچون اصحاب امام حسن (ع) تصور می کنند با صرف فداکاری و نادیده گرفتن مقتضیات دیگر می¬توانند به اهداف خود نائل آیند.

مساله این نیست که "مبازه و مقابله" به هر قیمتی انجام شود. این نوعی تلقی "خارجی گونه" است. می باید مسائل را در مجموع لحاظ کرد و سنجید. و در این میان مسأله به زمان فرصت دادن نیز از یاد نرود. گاهی اوقات زمان بهترین عامل "حل" و بلکه "منحل" شدن مشکلات است، در صورتی که مقدمات به خوبی و درستی فراهم آید.

4949