1- ارتباط انسان ها را برقرار کند،

2- جابجایی اطلاعات و اطلاع رسانی صورت گیرد،

3- در حوزه سرگرمی در خدمت انسان ها باشد و در نهایت این که

4- خدماتی را در حوزه های مختلف مثل آموزشی، تحصیلی، دولت الکترونیک، بانکی و تجاری و مشابه را انجام دهد.

این فضا فضایی است که در حوزه فرهنگی و اجتماعی زمینه ساز است. همانطور که در فضای واقعی در زمینه اجتماعی و فرهنگی زندگی می کنیم در این فضا نیز در یک زمینه (Context) زندگی می کنیم و رابطه ما با این فضا رابطه انسان با زمینه است. به همین دلیل به میزانی که فضای واقعی به ما موجودیت و وجود می بخشد و انسان مدنی الطبع را می سازد در فضای مجازی هم مدنییتی متناسب با فضای مجازی وجود دارد که خصایص خاص خود را می طلبد، از جمله بحث نوع ارتباط انسان ها است که این ارتباط با فضای واقعی متفاوت است.

ارتباطی که در فضای واقعی داریم ارتباط رودرو با فاصله کوتاه و مستقیم است، اما فضای مجازی فضایی است که ارتباط در آن دارای سه خصیصه به این شرح می باشد؛

• در هر زمان (Anytime)

• با هرکس (Anyone) و

• در هرکجا (Anywhere) ارتباط برقرار شود. این ویژگی ارتباطی این فضاست که طبیعت خاصی به آن می بخشد.

بحث دوم بحث فشردگی زمان و مکان در ارایه اطلاعات است. یعنی در حقیقت افراد می توانند اطلاعات را به صورت فشرده در هر زمان و هر مکان دریافت کنند. این موضوع باعث می شود نوع ادراک افراد متفاوت شود. پس فرد در زمینه ای وارد می شود که زمینه نوع ارتباط و نوع ادراک متفاوت خواهد بود. بحث سوم بحث شدت بصری شدن انسان است و در حقیقت انسانی که در فضای مجازی قرار گرفته است چیزهایی را می بیند که بشر گذشته تمام عمر نمی توانسته ببینید و یا هر آنچه بشر قبل در تمام عمر می توانسته ببیند، انسان معاصر در بخشی از روز می تواند ببیند.



از خصایص دیگر این فضا این است که از طریق یک پنجره شما وارد این دنیا می شوید و آن پنجره‌ای است که به عنوان گوشی موبایل و تبلت یا یک پایانه و یک ترمینالی وارد این فضا می شود و به همین دلیل نوعی انزوای انسانی از فضای واقعی در این فضا دیده می شود. طبق آمارها در شهر تهران نزدیک 64 درصد مردم تهران عضو پیام رسان ها هستند و بیش از 50 درصد بیش از 1 ساعت حضور دارند و از محیط اطراف قطع ارتباط می کنند و از طریق صفحه نمایشگر وارد این فضا می شوند و به شدت هم بصری هستند. در گذشته تصویری که در تلویزیون پخش می شد و گوینده ای صحبت می کرد، هم‌اکنون اینگونه نیست؛ گوینده صحبت می کند، مطالب زیرنویس می شود و تمام جوانب مختلف به مخاطب اطلاع رسانی می شود. خصیصه دیگری که وجود دارد خصیصه سرعت شهروندان در این فضاست که به شدت در حال افزایش است. در هیچ حوزه ای سراغ نداریم 7 میلیارد از یک دستگاه خاص استفاده کنند که الان در دنیا 7 میلیارد موبایل استفاده می شود. بیش از 5/2 میلیارد دستگاه کامپیوتر در دنیا وجود دارد در حقیقت انسانی وجود ندارد که در شهر زندگی کند و موبایل نداشه باشد.



این حوزه یکی از حوزه هایی است که مذهب باید حضور جدی در آن داشته باشد به خصوص اسلام که صاحب شریعت است و برای تمام زندگی بشر برنامه دارد، در حقیقت جنبه زمینه ای دارد. بنابراین این زمینه باید منطبق با زمینه مذهبی شود و تا زمانی که این کار صورت نگیرد ما به عنوان یک مسلمان کوتاهی کرده ایم. اینجاست که تکلیف همه ما سخت خواهد شد. باید بتوانید در این زمینه عمل کنیم و مهمتر از همه این است که نوع ارتباطات در این فضا ویژگی های خاص خود را دارد.



شاید یکی از مهمترین حوزه های آن شبکه های اجتماعی است که هم جنبه سرگرمی و هم ارتباطی دارد. متاسفانه بیش از 90 درصد وقت مشترکین در شبکه های اجتماعی در حوزه سرگرمی می گذرد. این به دلایل زیادی مربوط به کمبود ارایه محتوا در این فضا است. منظور محتوای استاتیک نیست، بحث همان چیزی است که در گروه های پیام رسان دیده می شود. گروه هایی شکل می گیرند و به صورت دینامیکی دائم در حال بزرگ و کوچک شدن هستند و در حال عضو گیری هستند و به سرعت بزرگ می شوند. مذهب و دین چقدر دنبال‌رو ایجاد کرده است، با توجه به این که زمینه مردم ما زمینه دینی است. این آمارها نشان می دهد که جای کار داریم. باید این نقیصه را جبران کنیم در کنار نقایص دیگر واقعیتی وجود دارد که ما در این زمینه بایستی حضور داشته باشیم و فعال باشیم.

در رسانه های نوین که استفاده های شخصی می شود تجربه های مذهبی متفاوت و متمایز از فضای واقعی شکل می گیرد که مهمترین خصیصه آن تعاملی است و قطع شدن رابطه مکان با هویت دینی است. الان پروژه هایی در دنیا هست که از وب دو به وب سه برویم که به وب معنایی معروف است. تلاش می شود که زبان را به صورت هستی شناسانه تجزیه کنند. وقتی توانستید هستی های موجود در زبان های بشری را در زبان های متفاوت و بعد از آن ترجمه ماشینی زبان ها تعریف کنید، خیلی راحت می توانید آن را انتقال دهید، البته در زبان محاوره این امکان وجود دارد اما در زبان تخصصی مثل فقه شاید به راحتی نشود با تکنولوژی امروز این کار را انجام داد. پس بنابراین رابطه مکان با هویت دینی محدود می شود. یعنی ما در فضای تحلیلی دینی خودمان معمولا نگاهمان ایرانی و مخاطبمان ایرانی است و مقدار زیادی فرهنگ و لغت مشترک داریم و این باعث می شود پیام راحت منتقل شود و از طرفی می تواند تجارب دینی متمایزی را ایجاد کند.



بحث استفاده از دین در فضای مجازی می تواند به دو شکل زیر به وجود آید:

• هم به شکل اطلاع رسانی مذهبی و اشاره به سنت های مذهبی موجود و آفلاین است و

• هم وقتی است که مناسک و مشارکت مذهبی در این فضا صورت می گیرد، افراد توانایی و فرصت مشارکت در فعالیت مذهبی را دارند و فرصت برای تعامل در فعالیت مذهبی به وجود می آید.

ما در طول تاریخ تجربه های خوبی را داشتیم مثل دعای دسته جمعی کمیل و ندبه خواندن و یا شب چهارشنبه به جمکران رفتن. اینها باعث حفظ و جذب شعائر دینی و مذهبی می شود. مشابه این کارها در مذهب آنلاین مسیحیت به شدت در حال استفاده است که جای کار آن در دین اسلام بسیار وجود دارد. حتما بایستی طراحی متناسبی را در این فضای مجازی چه در رسانه های اجتماعی، پیام رسان های اجتماعی و غیره داشته باشیم. این راهی است که به هر حال بناست بشر طی کند ما برای حرکت با آنها بایستی بتوانیم طرح مناسب داشته باشیم.

* دکتر سید ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورایعالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی کشور