منابع آب های شیرین که طی هزاران سال در زیر لایحه های سطحی زمین تشکیل شده و در فلات خشک ایران حداقل در پنج هزار سال گذشته ساکنان این سرزمین را حیات بخشیده است تا موجب خلق تمدن شکوهمند ایرانی شود، طی پنجاه سال اخیر در معرض تخریب های متعدد قرار گرفته است. البته، همگان با مهمترین فرآیند تخریب این منابع یعنی حفر دهها هزار حلقه چاه مجاز و غیر مجاز و برداشت بی رویه آب بیش از ظرفیت تجدیدپذیری ذخایر آبی آشنا هستند -که خطر بزرگی برای منابع آبی کشور به شمار می رود-، اما بحران بزرگی که در سایه این بحران پنهان مانده است پدیده "شور کردن عمدی منابع آبی" است که متاسفانه، مهمترین و در دسترس ترین منابع آب های شیرین شهرهای بزرگ را در معرض تهدید و تخریب قرار داده است.

شوری عمدی آب، چرا؟

پدیده شور کردن عمدی منابع آبی به یک فن آوری قدیمی قرن نوزدهم مربوط است که همچنان در کشور ما رواج دارد. تاسیسات گرمایش و سرمایش ساختمان ها و فعالیت هزاران دیگ بخار در صنایع کوچک و بزرگ کشور موجب بروز پدیده ای می شود که کارکرد این تجهیزات را مختل کرده و تا توقف کامل آنها ادامه می یابد. این پدیده عبارت است از تشکیل لایه های رسوب آب در جدار لوله ها، شیرآلات و سایر تجهیزات حرارتی و صنعتی.

در قرن نوزدهم برای کاهش نرخ رسوب گذاری در تاسیسات و صنایع از فن آوری تبادل یونی استفاده می شد تا با تزریق نمک در منبعی که رزین در آن ذخیره شده است میزان کلسیم آب کاهش یافته و از نرخ رسوب گذاری (تشکیل کریستال های کلسیم) در تاسیسات کاسته شود. در این فرآیند بطور مثال در یک ساختمان بزرگ سالانه هشت هزار کیلوگرم پودر نمک در 70 هزار لیتر آب حل شده و سپس آب شور پس از دو یا سه روز گردش در سیستم حرارتی به چاه فاضلاب سرازیر می شود. این فرآیند معمولا هشت تا ده بار در هر ماه تکرار می شود.

اگرچه این فن آوری چندین دهه قبل در کشورهای توسعه یافته منسوخ شده و فن آوری های مدرن جایگزین آن شده است، اما در کشور ما شیک ترین و جدیدترین برج های تجاری و اداری و صنایع تازه تاسیس همچنان در تاسیسات خود از همان فن آوری قرن نوزدهمی استفاده می کنند و این فن آوری در تاسیسات تمامی ساختمان ها حتی وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت صنایع، وزارت بهداشت، دانشگاه ها و دیگر نهادها، سازمانها و شرکتها در حال کار است.

به این ترتیب، سالانه میلیون ها کیلوگرم نمک از معادن کویر با کامیون به ساختمان ها و شهرهای بزرگ حمل می شود تا پس از شور کردن آب های شیرین و استفاده آن در تاسیسات به چاه ها و منابع آبی شهری سرازیر گردد.

این فرایند عظیم مخرب آب در کشور تنها قسمت نخست سناریو است. بخش دوم آن، تزریق میلیون ها لیتر اسید برای حل کردن رسوب باقی مانده در تاسیسات و صنایع است که فرایند شور کردن عمدی آب، تنها روند آن را کند کرده است. میزان استفاده از اسید برای یک ساختمان بزرگ نیز حدود دوهزار لیتر اسید در سال می باشد اما ابعاد اسیدشویی در صنایع بسیار بزرگتر است زیرا با تانکرهای بزرگ، اسید را به داخل مبدل های حرارتی و سایر تجهیزات پمپ می کنند و آنگاه آب اسیدی به چاه های فاضلاب سرازیر می شود.

در حالی که پدیده مخرب "شور کردن عمدی آب " سیل آسا منابع آب های شیرین را تخریب می کند، واکنش مدیران حوزه آب به این پدیده بسیار آرام و تقریبا خنثی است، به این معنی که نخست این پدیده را امری اجتناب ناپذیر می دانند و گویا در برابر آن تسلیم شده اند، دوم آنکه نسبت به روش های پیشگیری رویکرد مناسب و در خوری نشان نداده اند و یا اگر اقدامی شده، به افکار عمومی اطلاع رسانی نشده است.

یک فناوری برای پیشگیری

طراحی و بومی سازی فن آوری رسوب زدایی با شیوه الکترونیکی که جایگزین "شور کردن عمدی آب" است، در ابتدای سال 1388 توسط یک شرکت دانش بنیان ایرانی به مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست ارایه شد. از همان زمان، مکاتبات و جلسات کارشناسی با مدیریت آب کشور به مدت ده ماه طول کشید تا سرانجام در دی ماه همان سال مدیریت مرکز تحقیقات و خودکفایی صنعتی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به مدیران عامل تمامی شرکت های آب و فاضلاب شهری و روستایی سراسر کشور ، وجود این فناوری را در کشور با عنوان "جهت اطلاع و بهره برداری" اعلام کرد.

با این حال، طی این مدت کوچکترین اقدام عملی در حوزه آب در زمینه ترویج و یا حمایت از این فن آوری بومی سازی شده و ملی به عمل نیامده و پیشگیری از روند مخرب "شور کردن عمدی آب" همچنان بدون مدیریت رها شده است. به این ترتیب، طی پنج سال اخیر فرصت طلایی جلوگیری از شور کردن عمدی میلیون ها لیتر آب شیرین از دست رفته است. در این مدت سالانه بین 5 تا 20 درصد نرخ شوری آب در شهرها و نواحی صنعتی افزایش یافته و این در حالی است که در شرایط کنونی بحران خشکسالی، اثرات مخرب "شور کردن عمدی" منابع آب های شیرین اهمیت پیشگیری از این پدیده را برجسته تر می سازد.

در حالی که در کشورهای توسعه یافته با روش های گوناگون در پی حفظ و نگهداری منابع آبی شیرین به عنوان ذخایر مهم حیات و دارایی های استراتژیک هر کشور هستند، متاسفانه مسئولان مدیریت آب و محیط زیست کشور نسبت به انتقال سالانه میلیون ها کیلوگرم نمک از کویر به شهرها و "شور کردن عمدی منابع آبی شیرین" تاکنون گزارشی ارائه نکرده اند.

شاید یکی از دلایل پنهان ماندن یک فرایند مخرب آب این نکته باشد که "شور کردن عمدی آب" در زیرزمین ساختمان ها انجام می شود که گذر کمتر کارشناسی به آنجا می افتد و هرگاه هم مهندسی در تاسیسات حضور می یابد، تنها نگرانی او عملکرد تاسیسات و تامین سرمایش یا گرمایش آن است.

دکتر داوود صفائی - استاد دانشگاه