و این جرقه‌ی جدید در ذهن جوانان همدانی و بخصوص دهیار جوانِ روستای قاسم‌آباد، که با وجود نزدیکی چند دقیقه‌ای با مرکز شهر همدان، برای مردم کمتری شناسا بود، آن‌ها را بر این داشت تا دستمزد بیش از دو سال خود را برای فقط لایروبی قنات و استفاده از آب آن برای کشاورزی به دنیا نشان دهند.
به گزارش ایسنا، اما حالا که عزمِ جزمِ آن جوانان در حال به ثمر نشستن است، ایده‌ی دیگری که احتمالاً برای شهری‌ها می‌تواند پولسازتر باشد، می‌خواهد کاخ رؤیاهای روستانشین‌های قاسم‌آبادی و دوستداران میراث فرهنگی را فرو بریزد.
با تهیه‌ی طرح تفصیلی برای پیوستن روستای قاسم‌آباد به شهر همدان، موانع برای جهانی شدن قناتِ قاسم‌آباد محکم‌تر می‌شوند؛ موانعی که از جهانی شدن این قنات به عنوان نخستین پرونده‌ی ثبت جهانی همدان جلوگیری می‌کند و از اشتغال‌زایی جوانانِ این روستا نیز.
البته یکی از مهمترین راه‌ها برای جلوگیری از هر اتفاقی در این قنات تاریخی، نخست ثبت ملی آن و تعیین حریم برای آن است؛ اقدامی که می‌تواند در صورت اجرایی شدن الحاق روستا به شهر، آن را از ساخت‌و سازهای اطرافش مجزا کند.
مجوز قنات موزه را صادر کرده‌اند، اما...
حسین زندی، فعال میراث فرهنگی همدان، در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: حدود دو ماه قبل، طرح «قنات – موزه» به عنوان نخستین قنات موزه کشور در شورای اداری استان با حضور سمسار یزدی - رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی - تصویب و قرار شد تا به تهران فرستاده و مجوز برای ایجاد قنات - موزه صادر شود. از سوی دیگر قرار است پرونده ثبتی آن در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی به زودی تصویب شود.
او ویژگی این قنات را عریض بودن آن به عنوان، عریض‌ترین قنات ایران می‌داند که عرض آن بین دو و نیم تا سه متر و طول آن حدود چهار کیلومتر است، به اندازه‌ای که سوار با اسب می‌تواند در آن حرکت کند.
وی با بیان این‌که مظهر این قنات در روستای قاسم‌آباد همدان است، ادامه می‌دهد: در افسانه‌ها و تاریخ نیز درباره‌ی این قنات نوشته‌اند، که «در دوره مغول‌ها عده‌ای به قنات پناه می‌آوردند.» حتی پرویز اذکایی – پژوهشگر همدانی – نیز درباره‌ی این رشته قنات کار می‌کرده و به این نتیجه رسیده که احتمالاً این، همان قنات تاریخی است که در تاریخ از آن اسم برده‌اند.
او با بیان این‌که بحث سیستم تقسیم آب در روستای قاسم آباد، متفاوت‌تر از نقاط دیگر است، به همین دلیل مسئولان روستا، تمایل به ثبت جهانی این مکان دارند، ادامه می‌دهد: از سوی دیگر علاوه بر وجود یکسری داستان‌ها درباره‌ی این قنات در تاریخ، تعدادی آثار و کتیبه‌های سنگی که روی آن‌ها نگاره‌هایی وجود دارد، نیز از دوره اسلامی باقی مانده‌اند که به در خروجی قنات از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند، ممکن است آن‌ها متعلق به دوره‌ی سنگ قبر خاصی باشد.
زندی، با اشاره به موقعیت جغرافیایی این قنات که در سه کیلومتری همدان و بزرگترین روستای این استان قرار گرفته، ادامه می‌دهد: قاسم‌آباد شهری تاریخی است، بعد از حمله مغول به آن «همدان نو» می‌گفتند، از سوی دیگر این شهر دارای یکسری گورستان تاریخی، امامزاده، قنات و مسجدی باقی مانده از دوره‌ی صفوی است.
حدود ۵۰ متر قنات در گذشته ریزش داشته
وی با بیان این‌که آب در این قنات، مسیر خود را می‌رود، اضافه می‌کند: در گذشته، در حدود ۵۰ متر از قنات در فضای میانی آن فروریخته است، که قرار است در همان بخش و در دل دیوارهای قنات، فضای موزه‌ای داخل قنات ایجاد شود و در روی آب تخت‌پوش شیشه‌ای قرار داده شود.
او با تاکید بر این‌که با این اقدام، آسیبی به بخش اصلی قنات وارد نمی‌شود، بیان می‌کند: قنات در ۱۲ متری زیر زمین است و از طریق یک ورودی در همین نقطه می‌توان به آن وارد شد.
با یک ایده همه احتمالات جهانی شدن را از بین می‌برند
زندی اما با اشاره به اقدامات مؤثر و مثبتی که برای نجات این قنات توسط دیگر دستگاه‌های دولتی مانند مخابرات و اداره‌های مختلفی که پیش از این به حریم قنات تجاوزکرده بودند و در حال عقب‌نشینی با فشارهای دهیاری هستند، می‌افزاید: اصل موزه در خارج از قنات رخ می‌دهد، در بالای ورودی قنات، یکسری اراضی قرار دارد که قرار است موزه اصلی یعنی موزه‌ی «کشاورزی» در آن ایجاد شود.
او اما مهمترین اتفاقی که می‌تواند همه‌ی تلاش‌های دهیاری و مردم روستا را از بین ببرد، الحاق روستای قاسم آباد به شهر همدان می‌داند و می‌گوید: فاصله‌ی این دو منطقه به یکدیگر حدود دو کیلومتر است، اما با توجه به این‌که قنات متعلق به روستاست و احتمال ثبت جهانی آن به دلیل روستا بودن آن وجود دارد، تا بتوان این قنات را به پرونده‌ی زنجیره‌ای قنات‌های ایرانی پیوند داد، همه این احتمالات از بین می‌روند.
وی با اشاره به ثبت ملی نبودن قنات قاسم‌آباد، ادامه می‌دهد: براساس قول‌هایی که مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی و رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی داده‌اند، با ثبت ملی شدن آن، پرونده ثبت جهانی قنات نیز به سرعت آماده می‌شود تا آن به عنوان نخستین اثر جهانی شده همدان، در فهرست میراث جهانی به ثبت برسد، چون نیاز به سهمیه‌ی جداگانه‌ای ندارد.
زندی این اتفاق را یک فرصت مناسب برای مردم همدان و بخصوص مردم روستای قاسم‌آباد می‌داند و می‌گوید: با وجود همه‌ی این بحث‌ها و برنامه‌ریزی‌ها، اگر روستا به شهر الحاق شود، نخست در طرح جامع شهری همدان، قنات نابود می‌شود، چون قطعاً از روی آن عناصر مربوط به شهرها اجرایی می‌شوند و از سوی دیگر بحث ثبت جهانی آن هم فراموش می‌شود، همچنین با از بین رفتن، حالت روستایی منطقه و بیشه‌زار بودن روستا که یک لکه‌ی سبز در ورودی شهر همدان ایجاد کرده است، به مرور وجود آپارتمان‌ها واجب‌تر و مهم‌تر از وجود این قنات می‌شود.
اگر روستا به شهر الحاق شود، لواسان تهران را شکل نمی‌دهند
او با بیان این‌که، برخی افراد دو سال است که تلاش می‌کنند تا در طرح شهری، چهار روستا را الحاق کنند، ادامه می‌دهد: این طرح مخالفت‌های جامعه محلی، مردم روستا و حتی اعضای شورای شهرِ همدان را به دنبال داشته است، آن‌ها علت مخالفت‌شان را بحث‌های اجتماعی می‌دانند و می‌گویند اگرا ین چهار روستا به شهر تبدیل شود، آن منطقه مشابه لواسان تهران یا کن نمی‌شود، آن قطعاً شبیه مناطق جنوبی شهری مانند تهران می‌شود و این اتفاق به حاشیه‌نشینی و بروز آسیب‌های اجتماعی دامن می‌زند.
این فعال میراث فرهنگی با تاکید بر این‌که در روستا مردم همدیگر را می‌شناسند ویکدیگر همزیستی مسالمت‌آمیز دارند، می‌گوید: این کار موقعیتی به شهر می‌بجشید که کشاورزان و دامداران مجبور به فروش دامداری‌های خود می‌شوند، به مرور باید زمین را به مهاجران و حاشیه‌نشین‌های دیگر بفروشند و به مرور دیگر ساختار اجتماعی در منطقه جود ندارد. در واقع با وارد کردن ۱۰ هزار نفر به حاشیه شهر به آسیب‌های اجتماعی دامن زرده می‌شود. اما موافقان این طرح در حال پیگیری‌اند و اصرار دارند تا آن رخ دهد، هر چند مردم منطقه اداب و روسم خود را از دست بدهند.
منفعت ساخت و ساز بیشتر از یک اثر ثبت جهانی است
او با بیان این‌که گفته می‌شود در شهر همدان، صدها رشته قنات وجوددارد، ادامه می‌دهد: ما در این روستا، دنبال حفظ قنات هستیم و به عنوان یک سهم به پرونده‌ی زنجیره‌ای قنات‌های ایرانی در یونسکو اضافه شود، اما با الحاق روستای قاسم آباد به شهر این امکان عملاً از دست می‌رود، چون دیگر اصولی که برای ساخت وساز زمین‌خواری پیش می‌آید، اجازه نمی‌دهد این قنات حفظ شود، بنابراین برای ساخت و ساز در این بخش از شهر نیز به مرور روی قنات‌ها بتون‌ریزی کرده و روی آن‌ها برج و آپارتمان می‌سازند، چون قطعاً منفعت ساخت و ساز بیشتر از یک اثر ثبت جهانی برای شهر است.
سهم همدان از ثبت جهانی را از بین می‌بریم
به گفته‌ی وی، در این شرایط یک فرصت استثنایی از همدان گرفته می‌شود. در طبقه پایین قنات، یکسری وسایلی که برای حفرِ قنات و تقسیم آب و اندازه‌گیری آب مانند چراغ و کلنگ و دیگر وسایل که بخشی نیز از دل قنات به دست آمده را می‌گیرد.
او با اشاره به نبود قنات موزه در ایران تا کنون، اظهار می‌کند: این منطقه آن پتانسیل را دارد تا چنین پروژه‌ای اجرایی شود، حتی میراث‌فرهنگی نیز با آن موافقت کرده است، ولی در شرایط کنونی اگر روستا به شهر الحاق شود علاوه بر چهار کیلومتر مساحت قنات، آن چهارکیلومتر حریم نیز نیاز دارد، پس اکنون باید به روستا فشار بیاورند تا بخشی از شهر که حریم قنات نیز هست را آزاد کنند که بخش‌هایی را خوشبختانه دهیاری آزاد کرده و حریم همزمان با قنات ثبت می‌شودف این کار حتی می‌تواند نوار سبز روستا را نیز حفظ شود.
با لایروبی قنات، متوجه ارزش‌های تاریخی آن شدیم
محمد هاشم پاکیزه - دهیار روستای قاسم‌آباد همدان - که یکی از کسانی بود که به فکر احیای قنات قاسم‌آباد افتاد، نیز به خبرنگار ایسنا اظهار می‌کند: از مدت‌ها قبل عملیات کشاورزی توجه مردم منطقه با آب فاضلاب انجام می‌شد، با این اتفاقات متأسفانه در دو دهه گذشته این قنات‌ها کاملاً از بین رفتند، بنابراین در راستای حمایت از کشاورزان روستا به این فکر افتادیم تا قنات «قاسم‌آباد» را احیا کنیم، چون وجهه خوبی برای قنات نداشت.
وی استحصال آب را نخستین قدم برای احیای این قنات می‌داند و ادامه می‌دهد: با باز کردن مسیرهایی از کوره قنات، متوجه ارزش تاریخی و منحصربفرد بودن آن شدیم و تصمیم گرفتیم تا با گرفتن مشاور برای انجام مطالعات تاریخیِ این قنات، ان را احیا کنیم، خروجی مطالعات نیز به این‌جا رسید تا قنات قاسم‌آباد همدان را به موزه تبدیل کنیم.
قنات موزه‌ای که می‌تواند از چین هم جلو بزند
او این اقدام در همدان را در صورت اجرایی شدن، نخستین قنات موزه در ایران می‌داند و ادامه می‌دهد: براساس مطالعات انجام شده، تا کنون در خارج از کشور، شهر تورفانِ چین چنین فضایی را احیا کرده بود که اکنون خشک شده است.
وی با بیان این‌که تا امروز و با هزینه‌ی کم دهیاری موفق به انجام لایروبی و مرمت بخش‌هایی از فضای قنات شده‌اند، می‌گوید: ایجاد موزه در فاز یک از طریق تسهیلاتی که پست بانک به دهیاری می‌دهد، عملیاتی می‌شود.
به گفته‌ی دهیار روستای قاسم‌آباد همدان، با اجرایی شدن این پروژه، برای ۱۵ نفر به صورت مستقیم اشتغال‌زایی می‌شود و از سوی دیگر قرار است در کنارِ این سایتِ گردشگری، غرفه‌های پذیرایی، صنایع‌دستی و غذاهای محلی و اجرای مراسم‌های آئینی انجام شوند.
او مدیریت این فضای تاریخی را بر عهده‌ی دهیاری روستا می‌داند و می‌گوید: با توجه به این‌که این قنات جزو اموال عمومی دهِ قاسم‌آباد محسوب می‌شود و متولی اموال عمومی نیز دهیاری است، مدیریت این مجموعه نیز بر عهده دهیاری روستاست.
الحاق روستا به شهر، منظر فرهنگی قنات را از بین می‌برد
پاکیزه اما درباره‌ی صحبت‌های مطرح شده مبنی بر احتمال اتصال این روستا به شهر همدان با توجه به فاصله‌ی یک و نیم کیلومتری آن با مرکز استان، ادامه می‌دهد: هر چند از نظر طرح تفصیلی به اندازه‌ی یک جدول فاصله دارد، اما تا کنون با اجرایی شدن این طرح مخالفت کرده‌ایم، چون امکان پیوستن این قنات به پرونده‌ی زنجیره‌ای ثبت جهانی قنات‌های ایرانی وجود دارد و در این صورت با توجه به از بین رفتن منظر فرهنگی روستا، وضعیت قنات نامشخص می‌شود.
او با بیان این‌که در ثبت جهانی قنات، نخست به مباحثی مانند ویژگی‌های کالبدی بنا به عنوان جاذبه‌ی ملموس از یک طرف و جاذبه‌ای ناملموس در قنات از سوی دیگر توجه می‌شود، اظهار می‌کند: پیوستن روستا به شهر می‌تواند منظر فرهنگی قنات را از بین برد، در واقع فرهنگ‌هایی مانند نظام تقسیم آب روستا، که مربوط به قنات است، می‌تواند در بُعد جهانی شدن مؤثر باشد و از سوی دیگر در صورتی که وضعیت منطقه‌ای روستا از بین برود، فرهنگ‌های روستایی در این زمینه، جاذبه‌ها و میراث ناملموس قنات نیز از بین می‌رود.
دهیار روستای قاسم‌اباد همدان می‌گوید: با توجه به این مسائل، دهیاری روستا، مخالفت خود را برای این‌کار به استانداری همدان اعلام کرده است.
در قنات موزه، لایه‌های تاریخی کشاورزی را مدنظر قرار می‌دهیم
علی اصغر سمسار یزدی - رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی - که طرح بررسی و ایجادِ قنات - موزه قاسم‌آباد همدان را در دستور کار دارد، به خبرنگار ایسنا، درباره‌ی این طرح توضیح می‌دهد.
سمسار یزدی افزایش آگاهی عمومی در زمینه دانش بومیِ استحصال و مدیریت آب، حفظ و انتقال این دانش به مخاطبان و معرفی توانایی‌ها و ظرفیت‌های روستای قاسم‌آباد همدان را از مهمترین دلایلی می‌داند که باعث شده تا طراحی مجموعه‌ی گردشگری «قاسم‌آباد» در دستورکار قرار گیرد و می‌گوید: در فرآیند طراحی، مفاهیمی مانند توازن با بسترهای اکولوژیکی و محیطی منطقه، استفاده از پتانسیل‌ها و منظر فرهنگی روستای قاسم‌آباد، بهره‌گیری از لایه‌های تاریخی کشاورزی و سنت‌هایی که به آن غنا بخشیده‌اند مورد توجه قرار می‌گیرند.
وی فضاهای ایجاد شده در این مکان را این‌طور معرفی می‌کند: «موزه آب و کشاورزی که به منظور معرفی دانش سنتی آب و نظام‌های بومی کشاورزی ایجاد می‌شود»، «قنات موزه که با هدف معرفی سازه قنات، آشنایی با قنات قاسم‌آباد و ایجاد ارتباط مستقیم بین بازدیدکنندگان، عنصر آب و کالبد قنات احداث می‌شود» و «اقامتگاه بوم گردی که با هدف آشنایی با ظرفیت‌ها و قابلیت‌های روستای قاسم آباد، معرفی معماری بومی روستاهای منطقه و نوع زندگی ساکنان طراحی می‌شود - اقامتگاه مذکور امکان استقرار گردشگرانی را فراهم می‌کند که به منظور آشنایی با دانش بومی منطقه به همدان سفر کرده‌اند.
از گنیجنه ملی آب کشور تا قنات موزه همدان
سمسار یزدی با بیان این‌که تا کنون برای نمایش «میراث آب» اقدامات مؤثری صورت گرفته، توضیح می‌دهد: به عنوان مثال موزه آب یزد که درسال ۱۳۷۹ راه‌اندازی شده، در شرایط فعلی کاملاً فعال است، «گنجینه ملی آب کشور» نیز تلاش کرده تا ارزش‌های مادی و معنوی سازه‌های آبی کشور را نمایش دهد، همچنین قنات‌هایی نیز برای بازدید عموم آماده شده‌اند مانند «قنات جندق» در منطقه جندق و قنات «قصبه» در گناباد. اما وضعیت قنات موزه قاسم‌آباد با دیگر فضاها تفاوت‌هایی دارد.
او این تفاوت‌ها را در این می‌داند که آن قنات‌ها، یا فضاهای موزه‌ای هستند یا کالبد واقعی قنات را نمایش داده‌اند، اما قنات - موزه قاسم‌آباد علاوه بر نشان دادن کالبد واقعی قنات، به عنوان یک مکانِ موزه‌ای نیز عمل می‌کند، بنابر این در نوع خود بی‌نظیر است.
قناتی که می‌تواند هویت یک شهر را آشکار کند
این کارشناس حوزه‌ی قنات، با اشاره به این‌که شهر همدان ۲۷۰ رشته قنات پرآب و فعال دارد، ادامه می‌دهد: به گواه متون تاریخی شهر همدان از دیرباز از وجود قنات‌های مختلفی بهره برده است، بنابراین اکنون نیز امکان برخورداری از یک قنات موزه را دارد. قنات موزه قاسم آباد بخشی از هویت شهر را از زیر خروارها خاک بیرون کشیده و آشکار می‌کند.
وی تاکید می‌کند: گردشگر فرهنگی که برای بازدید از مقبره بابا طاهر، آرامگاه بو علی سینا، آشنایی با مقاومت ساکنان در دوران دفاع مقدس و بازدید از هگمتانه به این شهر می‌آید، قطعاً علاقمند است تا لایه‌های دیگری از این شهر مانند قنات‌هایش را که همه‌ی آن‌ها پنهان هستند را کشف کند، قدم در آب آن گذاشته و پا جای پای مقنی‌هایی بگذارد که تلاش کرده‌اند و هستی خود را صرف تأمین آب مردم کرده‌اند.
او با بیان این‌که گردشگر فرهنگی طالب است تا ببیند چطور مقنی‌ها با وجود خرابی راهروی قنات بیکار نمی‌نشینند و در کنار آن مسیر دیگری را حفر می‌کنند و حتی چطور با کمترین امکانات به بزرگترین دستاوردها دست پیدا می‌کنند، ادامه می‌دهد: اگر گردشگری علاقه دارد تا درس سازگاری با طبیعت یاد بگیرد، قطعاً باید به قنات موزه نیز توجه کند.
قنات قاسم‌آباد؛ دوازدهمین زنجیره‌ی پرونده‌ی قنات‌های ایرانی در یونسکو
او با بیان این‌که براساس سوابق تاریخی همدان، قنات‌ها و شبکه‌های آبیاری در این شهر همیشه نقش مهمی در نظام تولید زراعی ایفا می‌کنند، تاکید می‌کند: قنات در همدان توانسته تا محیط پیرامون شهر را دگرگون کند و اکولوژی انسانی متفاوتی را به وجود آورد. قنات در این شهر بر اصل انتقال آب از ارتفاعات پر آب‌تر الوند به جلگه‌ی کم‌آب‌تر استوار است، اصلی که به گفته‌ی «کتزیاس» بیش از سه هزار سال در این منطقه وجود داشته است. سمسار یزدی در توضیح معیارهای که می‌توانند این قنات را به پرونده‌ی جهانی زنجیره‌ای قنات‌های ایرانی پیوند دهند، می‌گوید: مهمترین شاخصی که این قنات را برای ثبت برجسته می‌کند، سازگاری با منابع آب‌های زیرزمینی، اقلیم و انسان‌ها با ویژگی‌های ساختاری-زمین‌شناسی قنات.
وی ادامه می‌دهد: این‌که استادکاران و مقنی‌های قنات از لایه‌های سست و ریزشی زمین عبور کرده و با بکارگیری انواع راه‌حل‌ها در مقابل ریزش بدون وقفه سقف راهروی قنات هراسی به دل نمی‌دهند، تسلیم نمی‌شوند و با ایجاد فضاهای لابیرنتی و تو در تو بر این چالش بزرگ فایق آمده‌اند، همه ارزش‌های خاصی را شکل می‌دهند که جای تعمق دارند.
به اعتقاد وی، سازگاری گذشتگان می‌تواند الهام بخش مدیریت منابع آب کشور در شرایط فعلی باشد.
با وجود داشتنِ باران، همدانی‌ها به قنات متکی بوده‌اند
وی از سوی دیگر با اشاره به موضعیت آب و هوایی شهر همدان از نظر بارش باران و برف و توجه به احداث قنات در این شهر، این پرسش را مطرح می‌کند که ساکنان همدان از قنات چه دیده‌اند که ۲۷۰ رشته از آن‌را در این شهر ایجاد کرده‌اند؟
او با این وجود پاسخ به این پرسش را در پایداری سیستم آن می‌داند و ادامه می‌دهد: آن‌ها سیستمی را احداث کرده‌اند که برای قرن‌ها پایدار بوده و جریان مستمر آب را به بخش کشاورزی و شرب تحویل داده است. سیستمی که خود را با شرایط جوی و اقلیمی هماهنگ کرده و بدون ایجاد افت در سطح آب زیرزمینی صدها سال آب این شهر را تأمین کرده است.
سمسار یزدی شاهد این مدعا را «ژوبر دو پاسا» دانست که درسال ۱۸۴۰ میلادی از همدان دیدن کرده و عنوان می‌کند که ۵۰ هزار نفر در همدان زندگی می‌کنند و همه‌ی آن‌ها متکی به آب قنات هستند.
رئیس مرکز بین المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی در نهایت دو ویژگی سازگاری و پایداری را برای برجسته کردن قنات‌های این شهر کافی می‌داند.
سمیه ایمانیان - ایسنا
انتهای پیام
