تا چند دهه قبل، هرچند سیر تحول تکنولوژی بر همه اثبات شده بود، اما کمتر کسی تصور می کرد بزودی زمانی فرابرسد که هوش، به معنایی گسترده، به موجوداتی غیر از انسان ها اطلاق شود؛ اما اکنون، هر روز در صفحات دانش و فناوری روزنامه ها و خبرگزاری ها، خبر جدیدی درباره ورود ابزار هوشمند در قلمروی خاصی از کالاهای مصرفی می شنویم. رفته رفته همه چیز هوشمند می شود و به تناسب تفاوت دمای هوا، محل جغرافیایی، شدت نور و... تغییر کاربری می دهد. می گویند این تغییرات به گونه ای برنامه ریزی شدند که به نفع و در خدمت ما باشند. تردیدی در این ادعا نیست، اما هر طرح و برنامه بشری، پیامدهایی دارد که احتمالا نه طراحان و نه کاربران آن برنامه، از ابتدا به آن آگاه نبودند. در اینجا سه پیامد احتمالی فراگیر شدن مفهوم هوشمندی را مرور می کنیم.

زیبایی بی خطر

«روباه: آدم فقط از چیزهایی که اهلی کند می تواند سر در آرد. انسان ها دیگر برای سر درآوردن از چیزها وقت ندارند. همه چیز را همین جور حاضر و آماده از دکان ها می خرند.» آنتوان دو سنت اگزوپری در «شازده کوچولو» می گوید طبیعت همانقدر که زیباست، بی رحم است. نشستن در کنار ساحل و مشاهده غروب آفتاب، حس بسیار زیبایی در ما ایجاد می کند، اما دریا از وجود احتمالی من و شما و چند کودک در حال بازی کنار ساحل آگاهی ندارد. بنابراین اگر قرار باشد دریا توفانی شود، اگر به خاطر عوامل طبیعی سونامی ای در راه باشد، برای دریا تفاوتی نمی کند ساحل خالی از وجود بچه هاست یا نه. پس بهره و لذت ما از طبیعت همراه است با خطرهای آن، اما آیا همین ریسک ها و بی رحمی طبیعت، معلم انسان در طول تاریخ نبوده است؟ آیا انسان در مواجهه با همین خطرات، به بلوغ علمی و فنی نرسیده است؟ آیا فناوری و تکنولوژی چیزی جز محصول دست و پنجه نرم کردن انسان با طبیعت بی رحم برای اهلی کردن و کامجویی از آن نیست؟ به نظر می رسد طبیعت همان قدر که خطرناک و بی رحم است، به همان اندازه هم آموزگار ما بوده است.

اما امروز، تکنولوژی هوشمند از خطرهای طبیعت کاسته است. امروز تکنولوژی هوشمند سعی دارد انسان را با کمترین خطر​ از بیشترین لذایذ و زیبایی های طبیعت بهره مند کند.

تزئینات هوشمند در خانه ها و محل کار انسان، امروز به درجه ای از توسعه و پیشرفت رسیده اند که زیبایی یک ساحل یا یک جنگل را به چشم اندازی دم دستی برای ما مبدل کرده اند. این روند رفته رفته انسان را به پرهیز از ریسک و به خطر افتادن از مواجهه با طبیعت متمایل می کند؛ چراکه همه مواهب طبیعت، از طریق تکنولوژی در دسترس ماست. از سوی دیگر فناوری هوشمند، همواره محیط اطراف ما و دما، نور و... محل زندگی و کار و تفریح ما را به تناسب نیازها و امیال​ما​ن تغییر می دهد. با این وصف، ما دیگر با طبیعت بی رحم و خشن مواجه نخواهیم شد و دیگر طبیعت، آموزگار ما نخواهد بود. انسان معاصر به موجودی ایزوله و منزوی از طبیعت و به همان نسبت ضعیف و ناتوان در برابر خطرها بدل خواهد شد.

کجاست آن غار تنهاییم؟

می گویند یکی از مهم ترین خصوصیت های دوره مدرن، انسان گرایی است. بدین معنی که نیازها و خواسته ها و حقوق انسان در این دوره بیش از هر دوره ای محوریت دارد. حتی دین نیز خصوصیتی انسانگرایانه به خود می گیرد، به نحوی که انتظارات انسان از دین، بر انتظارات دین از انسان مقدم می شود.

یکی از تبعات انسانگرایی مدرن، در حوزه سیاسی و اجتماعی، احترام به حریم خصوصی انسان هاست. اگر در جهان قدیم، سیاست و دستگاه حاکمه، انسان ها و مردم عادی را غلامان و کنیزان حاکم می دانست و بر همین اساس حاکم و دستگاه حاکمه، حق هرگونه تصرف بر مال و جان و ناموس مردم را داشت، در دوره مدرن، انسان ها آزاد دانسته شدند و جان و مال و ناموس و حریم خصوصی و خانه های آنها محترم شمرده شد.

اما امروز هرچند همان اصل مدرن احترام به حریم خصوصی انسان ها مقبول است، با ورود هوش مصنوعی به خصوصی ترین لایه های زندگی ما، مفهوم حریم خصوصی دچار چالش جدی شده است. آرمان تکنولوژی هوشمند این است که بتدریج همه ابزارها و کالاهای مورد استفاده ما هوشمند شوند. یکی از اقتضائات هوشمندی این است که ابزار و اشیای مورد استفاده ما، تغییر شرایط (و به تبع آن تغییر نیازهای ما) را در هر زمان و مکان تشخیص دهند؛ بنابراین ما در خصوصی ترین قلمرو های زندگی خود، زیر ذره بین آگاهی دیگران هستیم. هرچند این دیگران از جنس انسان ها نیستند، بلکه محصول انسان ها هستند، اما مهم ترین خصوصیت انسان ها را دارند؛ هوش.

بنابراین ما با وجود تکنولوژی هوشمند، دیگر حریم خصوصی سابق را نداریم، دیگر تنها نیستیم. این نتیجه، ما را به اپیزود سوم هدایت می کند.

اربابان جدید ما

گفتیم در دوران مدرن، حقوق و حریم خصوصی انسان، محترم دانسته شد. تا پیش از ورود تکنولوژی مدرن به زندگی انسان، انسان ها در حریم خصوصی خود دارای امنیت خاصی بودند. به این معنا که از چشم ناظر اجتماعی دور بودند. ازجمله تفاوت های دوران باستان با دوران مدرن این بود که جنایاتی که در دوران باستان به واسطه حاکمان بر حق رعایا و مردم عادی اعمال می شد، در دوره مدرن توسط همین مردم عادی، در حوزه ها و حریم های خصوصی اعمال شد. حوزه خصوصی حوزه بدون ناظر بود و از همین رو، انسان ها بویژه مردان خانواده، قدرت مشروع ویژه ای نسبت به گذشته به دست آوردند.

اما تکنولوژی موانعی را برای تداوم این روند ایجاد کرد. مثلا پس از ورود تلفن به خانه ها، تا حد زیادی روابط درون خانواده با بیرون سهل تر شد و دیگر روابط خانوادگی کاملا پوشیده باقی نماند. برای مثال در بسیاری از کشورها سازمان های مدنی ای تشکیل شد که به کودکان و زنان آموزش می دادند در صورتی که درون حوزه خانواده مورد خشونت قرار می گیرند، با این سازمان ها تماس گرفته و مورد را اطلاع دهند. بعدها تکنولوژی های ارتباطی پیشرفته تر این گونه اقدامات را سهل تر نیز کرد​ تا جایی که امروز با وجود دوربین های فیلمبرداری روی هر گوشی موبایل، دیگر هیچ کس حتی در حریم خانه خود را کاملا و به معنای مطلق کلمه در برابر اعضای خانواده اش آزاد و بدون ناظر نمی بیند.

اما تکنولوژی هوشمند اوج این فرآیند است. هوشمند شدن ابزارها و اشیای مورد استفاده ما در حریم خصوصی خانه، این احتمال را به وجود می آورد که طراحان این تکنولوژی که به توانایی ها و قابلیت های پنهان آن بیش از دیگران واقف هستند، توانایی رصد کردن و زیرنظر گرفتن ما را درون حریم خصوصی خانه داشته باشند. این امکان، به آنها قدرتی بی نظیر می بخشد؛ چراکه معمولا بزرگ ترین نقطه ضعف های هر فردی در خانه او، در حریم خصوصی اش نمایان است. حال فرض کنید طراحان تکنولوژی های هوشمند، به بزرگ ترین نقطه ضعف های ما آگاه باشند، آنها آگاهی ای خداگونه از ما دارند، آنها بر عیوبی از ما آگاهند که ما همواره از خداوند ستارالعیوب می خواستیم آنها را نزد خود پنهان نگه دارد. این آگاهی برای این طراحان و مبتکران و متخصصان تکنولوژی هوشمند، آنها را از هر صاحب منسب و حشمتی قدرتمندتر کرده است، به نحوی که حتی بزرگ ترین سیاستمداران نیز از نام هایی چون اسنودن، جولین آسانژ و... می ترسند.

حسین شقاقی / دبیر گروه اندیشه