سؤال جدی این است که چگونه می‌توان از بحران خاموش آبی که در سال‌های اخیر نمایان شده، جلوگیری کرد؟

به گزارش همشهری، دولت و مردم ایران برای پشت‌سرنهادن بحران آبی 2راهبرد پیش رو دارند؛ نخست مدیریت بخش عرضه و دوم مدیریت تقاضای آب؛ اجرایی شدن هر کدام از راهبردها درگرو انسجام برنامه‌ها و راهکارها و داشتن اراده منسجم و فراملی است و به همین دلیل ضرورت ایجاب می‌کند با توجه به کمبود شدید منابع مالی داخلی و خارجی دولت و مردم ایران همگام با هم در مسیر مدیریت بخش تقاضا و مصرف آب گام بردارند. تا کنون راهکار‌های مختلفی برای مدیریت بحران آب در کشور مطرح شده است.

• انتقال آب از خلیج‌فارس و خزر به مرکز

یکی از پرهزینه‌ترین و دشوارترین راه‌های تأمین آب در ایران که قدمتی دیرین دارد، انتقال آب از خلیج‌فارس و دریای عمان از جنوب و دریای خزر از شمال به مناطق مرکزی و شهرها و روستاهای مرکزی ایران است که پیش‌بینی می‌شود در آینده وارد مرحله تنش شدید آبی خواهند شد؛ این راه تأمین آب البته پرهزینه و پردردسر خواهد بود؛ دردسر‌های بین‌المللی برای توافق با دیگر کشورهای همسایه با ایران در مرز آبی خلیج‌فارس و دریای عمان در جنوب و دریای خزر تا روش‌های تأمین منابع مالی و سرمایه‌گذاری و البته اختلاف بر سر اینکه آب انتقال یافته به کدام استان‌ها و شهرها و روستاها باید منتقل شود، ازجمله دردسرها و چالش‌های پیش روی انتقال آب از خلیج‌فارس و خزر است.

• برداشت آب از اعماق زمین

برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی در عمق کم و متوسط طی سال‌های اخیر و خطر خشک‌شدن سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده تا حفر چاه‌های عمیق‌تر برای برداشت آب از اعماق زمین هم یکی از گزینه‌های روی میز دولت برای تأمین مصارف آبی کشور باشد؛ راهکاری که البته نیازمند مطالعات عمیق و شناخت کافی از حجم آب قابل استحصال از اعماق زمین و توجیه فنی و اقتصادی طرح‌های سرمایه‌گذاری جهت حفر چاه‌های با عمق بسیار بالا و هزینه‌های احتمالی انتقال آب است؛ برداشت آب از اعماق زمین البته کم‌دردسر هم نخواهد بود؛ چرا که تصویری روشن و اطلاعات قابل اتکا برای اجرایی کردن این راهکار نیاز است و مهم اینکه در کدام پهنه جغرافیایی ایران منابع آبی قابل برداشت در بلندمدت وجود دارد؟

• استفاده از منابع آبی مشترک

دولت ایران می‌تواند و حق دارد که بخشی از آب مورد نیاز را از طریق منابع آبی مشترک به‌طور مشخص رودخانه‌های مشترک با دیگر کشورها تأمین کند؛ اما این راهکار در گرو رسیدن به تعریف مشخص و راهکاری شفاف برای تعیین حقابه کشورهای همسایه و دارای رودخانه‌های مشترک آبی است که یک دیپلماسی فعال آبی را در چارچوب قوانین و مقررات بین‌المللی در سطح سران کشورها طلب می‌کند؛ راهکاری که به‌دلیل نبود اراده قوی نزد دولت‌های کشورهای همسایه از یک سو و فقدان ضمانت اجرایی توافق‌ها و تفاهم‌های دو یا چندجانبه تاکنون باعث شده تا ایران نتواند از حقوق خود به‌طور کامل و دقیق بهره‌مند شود و بخشی از منابع آبی مشترک در معرض تهدید و مصرف نادرست از سوی همسایگان قرار گیرد.

• انتقال آب حوضه‌های آبریز

انتقال آب از برخی حوضه‌های آبریز در دسترس و تخصیص آن به شهرها و روستاهای در معرض تنش آبی به‌عنوان یکی از راهکارهای قابل اجرا با هزینه معقول در ایران به یکی از دردسر‌های بزرگ تبدیل شده، چرا که ضعف مطالعات و تحقیقات و تصمیم‌های کوتاه‌نگر برای اجرای این راهکار نشانه‌هایی از بحران آبی در دیگر شهرها و روستاها را دامن‌زده و سطح اختلاف بین مردم و مسئولان استانی را افزایش داده است؛ تا آنجا که انتقال آب از یک حوضه آبی در یک پهنه جغرافیایی کشور به منطقه دیگر، پیامد‌های ناخوشایندی همچون وضعیت زاینده رود در اصفهان را به همراه داشته و دولت را در ادامه مسیر با نگاه‌های منطقه‌ای و دارای تهدید‌های احتمالی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مواجه می‌سازد.

• تأمین آب از ذخایر موجود

یکی از ساده‌ترین راهکارهای تأمین آب مصرفی کشور، استفاده از ذخایر آبی در دسترس نظیر برداشت آب از موجودی پشت سدها و سفره‌های آبی است که در حال حاضر بیشترین اتکای وزارت نیرو برای تأمین آب به همین ظرفیت‌های محدود شده است؛ اما افت شدید ناشی از ذخایر آبی پشت سدها به واسطه کاهش آشکار حجم بارش‌ها در ایران از یک سو و برداشت‌های بی‌حساب و کتاب از سفره‌های آبی کشور، باعث شده تا تأمین آب از ذخایر در دسترس و دارای دردسر‌های کمتر نسبت به دیگر روش‌ها، با مخاطراتی مواجه شود؛ آمارهای روزانه، ماهانه، فصلی و سالانه وزارت نیرو از وضعیت آبی کشور به وضوح نشان می‌دهد که نمایان شدن نشانه‌های افت پایدار آب پشت سدها و سفره‌های زیرزمینی دور از انتظار نخواهد بود.

• بارور کردن ابرها؛ تجربه‌ای پرریسک

آبستن کردن و باروری ابرها در ایران برای تأمین آب در زمان بروز تنش آبی شدید، یک تجربه ناموفق محسوب می‌شود؛ چه اینکه با صرف هزینه‌های بسیار ابرها در ایران بارور شدند و در مناطقی غیرهدف و کشورهای همسایه باران بارید. بارور کردن ابرها البته در برخی کشورهای پیشرفته دارای دانش فنی و تخصصی البته با بارش‌های بموقع، هدفمند و قابل انتظار جواب داده است، اما مشکل اینجاست که این یک راهکار بلندمدت برای تأمین آب پایدار محسوب نمی‌شود و این یک راهکاری است که می‌توان برای دوره‌های تنش شدید آبی در برخی مناطق جغرافیایی و با محاسبات دقیق و استفاده از دانش و تکنولوژی از آن بهره‌مند شد. به هرحال بارور کردن ابرها و انتظار برای بارش در زمان و مکان مورد انتظار همواره یکی از گزینه‌ها ست.

• بازیافت آب‌های مصرفی با چرخه فاضلاب

منابع آبی تجدیدپذیر ایران نسبت به کشورهای جهان را می‌توان در پایین‌ترین سطح ارزیابی کرد؛ امروزه بسیاری از کشورهای پیشرفته و یا در حال پیشرفت بخش زیادی از آب مصرفی در بخش‌های مختلف به‌ویژه بخش شهری و خانگی را با زیرساخت‌های آب و فاضلاب دوباره به چرخه تولید و مصرف آب با پالایش و سالم‌سازی آن برمی‌گردانند؛ اما متأسفانه در ایران در دهه‌های گذشته بازیافت آب‌های مصرفی در اولویت قرار نداشته ولیکن تجربه شیرین طرح‌های محدود اجرا شده، نشان از پایداری و استمرار این راهکار برای تأمین منابع آبی ایران بود. بازیافت آب‌های مصرفی و استفاده از روش‌های آب‌های تجدید‌شونده البته مستلزم سرمایه‌گذاری به‌ویژه استفاده از منابع و سرمایه‌گذاری خارجی است.

• سدسازی؛ خوب، بد، زشت

احداث سد در ایران روزگاری یک افتخار ملی است و روزگاری دیگر همه منتقدان عامل بسیاری از بحران‌های آبی و مشکلات زیست‌محیطی را به سدسازی ارتباط می‌دهند؛ تردیدی وجود ندارد که احداث صحیح و کارشناسی و علمی سدها با مطالعات همه جانبه سدها می‌تواند مانع هرز روی منابع آبی ایران به‌ویژه منابع به‌دست آمده دارای وجه اشتراک با دیگر کشورها ست؛ نگاه افراط و تفریط نسبت به احداث سد به‌عنوان یکی از راهکارهای تجربه شده جهانی برای مدیریت عرضه آب در کشور باید کنار گذاشته شود و الگو‌های بهره‌برداری از منابع آبی قابل استحصال از سدها نیازمند بازنگری جدی است به‌نحوی که نگاه مصرف‌گرایانه به آب پشت‌سدها اصلاح شود.

• شیرین‌سازی آب برای مصارف خاص

یکی از روش‌های تجربه شده و نوین جهت تأمین آب در کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای درگیر تنش و بحران آبی، اجرای طرح‌های شیرین‌سازی آب‌های‌شور جهت مصارف خاص نظیر آب شرب یا آب‌ بهداشتی بخش‌های خانگی، اداری، تجاری و صنعتی است؛ روشی که البته سرمایه‌گذاری سنگین و دانش روز جهانی را طلب می‌کند و با اجرای این روش می‌توان منابع آبی محدود موجود را با شیرین‌سازی و وارد کردن آن به چرخه مصرف به روش بهینه‌ای استفاده کرد؛ روشی کم‌هزینه‌تر و کم‌دردسرتر نسبت به روش‌هایی چون انتقال آب دریاها به مناطق مرکزی کشور که می‌تواند یکی از سوپاپ‌های اطمینان ایران در مواجهه با بحران‌های آبی آینده باشد.

• اصلاح شبکه برای جلوگیری از هدررفت آب

برخی گفته‌ها و آمارهای رسمی نشان از اتلاف 15درصدی آب شرب در شبکه فرسوده انتقال آب درون شهری دارد، حال آنکه استاندارد جهانی اتلاف آب در شبکه 5درصد از کل آب تزریق شده برای استفاده است. پیش‌بینی می‌شود اصلاح شبکه انتقال آب بتواند راهکاری قابل اتکا و اجرا باشد که دست‌کم آب شرب تأمین شده با هزینه بسیار را به راحتی از دست نخواهیم داد و سالانه می‌توان‌بخشی از مصرف آب شرب را با این اقدام تأمین کرد. به‌ویژه اینکه جلوگیری از هدررفت آب تصفیه شده و سالم در فرایند انتقال خود یکی از راه‌های تأمین آب به‌صورت پایدار قلمداد می‌شود.

• نقشه راه آبی؛ راهبردی جامع و کلان‌نگر

راه‌ها و گزینه‌های دیگری برای تأمین آب ایران مطرح است، اما اجرایی کردن این روش‌ها نیازمند یک نقشه راه آبی با راهبردی جامع و کلان‌نگر و آینده‌نگر است؛ راهبردی که ترسیم و تدوین و اجرایی کردن راهکارهای آن نیازمند سرمایه‌گذاری‌های سنگین و بهره جستن از تجربه‌های جهانی است؛ راهکاری که البته با قیمت فعلی آب در ایران و شکاف قیمت تمام‌شده و مصرف آب باعث می‌شود تا انگیزه سرمایه‌گذاران را کاهش دهد و توجیه فنی و اقتصادی راهکارهای احتمالی را با علامت سؤال جدی مواجه سازد و تردیدی وجود ندارد که منابع محدود بودجه عمومی دولت هم نمی‌تواند راز بقا و دوام منابع آبی ایران در آینده باشد.