مسجد کوفه یکی از قدیمی‌ترین مساجد تاریخ اسلام است که در اواسط قرن هفتم میلادی بنا شد. این مکان یکی از چهار مسجد مهم برای شیعیان پس از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد قبا است که در ۱۲ کیلومتری شمال شهر نجف واقع شده است.



گفته می‌شود مسجد کوفه ابتدا توسط حضرت آدم (ع) ساخته شده و پس از مسجدالحرام، قدیمی‌ترین مسجد جهان است. در کتب اسلامی آمده که اینجا محل زندگی حضرت نوح (ع) و مکان ساختن کشتی او بوده است.

مسجد کوفه، محل دفن «مسلم بن عقیل» پسر عموی امام حسین (ع) است که پیش از واقع کربلا در این شهر شهید شد. «هانی بن عروه» و «مختار ثقفی» از دیگر شخصیت‌های بزرگ تاریخی و مذهبی هستند که در این مسجد به خاک سپرده شده‌اند. مکان‌های خاصی در مسجد مشخص شده‌اند که محل نماز گزاردن امام سجاد (ع) و امام جعفر صادق (ع) از آن جمله‌اند.



مساحت کنونی این بنا حدود 11 هزار مترمربع است‌، چهار مناره و دو در اصلی دارد. گذرگاه‌های طاقدار این مسجد‌، ستون‌هایی از جنس مرمر دارد که از شهر «حیره» به این منطقه آورده شده‌اند و هریک 20 متر طول دارند. مساحت کل مسجد حدود 100 مترمربع است.



«کرسول» تاریخ‌شناس و کارشناس معماری اهل کشور انگلیس، طراحی این مسجد را که بر پایه ستون‌های متعدد بنا شده، یادآور «آپادانا»ی ایران می‌داند.



این مسجد در سال‌های طولانی، مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و تغییرات زیادی داشته است. کاشی‌کاری‌های آن یادگاری حکومت صفویان در قرن هفدهم و هجدهم میلادی است. 28 برج دایره‌وار دیوارهای خارجی ساختمان را دربرگرفته‌اند. گفته می‌شود قدمت این برج‌ها که ریشه‌ای دو متری در دل خاک دارند، به زمان صدر اسلام می‌رسد. حفاری باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این برج‌ها هم توسط مجموعه دیگری از ستون‌ها در زیر زمین‌ حمایت می‌شوند.



آخرین تحولی که در معماری مسجد کوفه پدید آمد، در سال 2010 رخ داد و چهره‌ای جدید به آن بخشید. برای تزیین این بنا از طلا و دیگر سنگ‌های قیمتی مانند الماس و یاقوت استفاده شد و گوشه‌گوشه آن با نام حضرت علی (علیه‌السلام) مزین شد. در همین دوران برای محراب محل شهادت مولا علی ‌بن ‌ابی‌طالب ضریحی مطلا نصب شد که در ساخت آن از نقره‌، یاقوت و الماس هم استفاده شده است. در جای‌جای دیوارهای مسجد آیات قرآن با طلا و به خط کوفی نقش بسته است. گنبد مسجد کوفه هم از جنس طلا ساخته شده است.

سنگ‌های مرمر این مسجد از یونان وارد شده‌اند و از جنس همان سنگ‌هایی هستند که در کعبه به کار رفته‌اند. فرش‌های ایرانی با نقش‌ونگار خیره‌کننده‌شان زیر پای زائران این مکان مقدس خودنمایی می‌کنند.



در قسمت جنوبی مسجد کوفه، ویرانه‌های دارالاماره امویان دیده می‌شود که دیواره‌هایی به عرض چهار متر مساحت 170 مترمربعی آن را دربرمی‌گرفته‌اند. در معماری اسلامی‌، دارالخلافه درست پشت محراب واقع می‌شد و دلیل آن، ورود راحت‌تر به مسجد، بدون رد شدن از میان صف‌های نمازگزاران بوده است. این دارالاماره که معماری آن به سبک قلعه‌های ساسانی بوده، در سه دوره تاریخی بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است. اولین دوره آن در زمان فتح عراق به‌دست مسلمانان، دومین دوره در زمان حکومت امویان و سومین آن، در عصر عباسیان بوده است.

در متون اسلامی از امام علی (ع) که مسجد کوفه را به‌عنوان محل خلافت خود برگزید، نقل شده که گفته‌اند: ای مردم کوفه، خداوند متعال چیزی به شما عطا کرد که به هیچ کسی نداده است؛ مسجد و عبادتگاه شما را برتری داد که در آن خانه آدم (ع)، نوح (ع)، ادریس (ع) و مصلای حضرت ابراهیم (ع) و برادرم خضر (ع) و مصلای من است. این‌ مکان یکی از چهار مسجد بافضیلت است که روز قیامت شبیه شخص مُحرِمی که لباس پوشیده، آورده می‌شود و برای اهل خود و نمازگزارش شفاعت می‌کند. زمانی خواهد آمد که این مسجد، مصلای حضرت مهدی (ع) و هر مومنی خواهد شد و هیچ مومنی باقی نخواهد ماند، مگر این‌که در این مسجد نماز می‌خواند یا در آرزوی آن است. اگر مردم برکت آن را می‌دانستند از چهارگوشه جهان حتی با کشیدن خود روی برف و یخ، به این مسجد می‌آمدند.