پوشش سنتی محرم و روایت آیین‌های عاشورایی در فرهنگ ایرانی

باشگاه خبرنگاران جوان - با آغاز ماه محرم، فضای سراسر ایران رنگ عزا به خود می‌گیرد. پوشش سیاه نه‌تنها نشانه‌ای از اندوه، بلکه تجلی احترام و بیعتی تاریخی با قیام عاشورا است. در میان اقوام مختلف ایرانی، آیین پوشش در عزاداری‌ها به گونه‌ای خاص طراحی شده که همواره با نشانه‌های فرهنگی و نمادهای بومی همراه است؛ آیین‌هایی که با گذر زمان نه‌تنها فراموش نشده‌اند، بلکه با صلابت بیشتری حفظ و احیا می‌شوند.

این گزارش نگاهی دارد به چهار نمونه شاخص از پوشش‌های سنتی در عزاداری محرم که در استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و یزد رایج‌اند و به‌مثابه سند زنده‌ای از پیوند فرهنگ، دین و هویت جمعی عمل می‌کنند.

لرستان؛ دستار سیاه، نشان رزم و عزا

در خرم‌آباد، پلدختر و الشتر، «دستار سیاه» پوششی نمادین برای مردان و زنان عزادار است. این پارچه نخی یا پنبه‌ای به طول ۲ تا ۳ متر با نقوش ساده و تیره‌دوزی‌شده، به شیوه‌ای خاص بر سر و سینه بسته می‌شود. دو سر پارچه پس از پیچیده شدن به دور سر، به‌صورت ضربدری روی سینه انداخته می‌شود؛ گاه آزاد و گاه گره‌خورده زیر گلو. این پوشش نه‌تنها نماد سوگ، بلکه برگرفته از سنت رزم در دوران کهن نیز هست.

چهارمحال و بختیاری؛ چپرپیچ، سوگ‌نوشته‌ای بر سینه زنان

زنان بختیاری در ایام محرم، به‌ویژه هنگام گل‌مالی، «چپرپیچ» را به‌عنوان شال عزاداری بر تن می‌کنند. این شال سیاه از پشم یا نخ، با عرض ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و حاشیه‌دوزی ساده، از پشت گردن آغاز شده و با گذر از سینه، دور کمر بسته یا رها می‌شود. در مناطق کوهستانی، این شال با سنجاق‌های فلزی بزرگ ثابت می‌شود تا حین آیین‌هایی چون سینه‌زنی، نظم و وقار پوشش حفظ گردد. چپرپیچ نمادی از همدردی با حضرت زینب (س) است؛ همدردی‌ای که با گل و اشک آمیخته شده است.

خوزستان؛ عصابه، نماد خاک‌نشینی وفاداران

در میان زنان عرب خوزستان، «عصابه» پوششی شاخص در آیین‌های محرم است. این پارچه مستطیلی سیاه با طول ۲ تا ۳ متر و عرضی نزدیک به ۸۰ سانتی‌متر، با نقش‌های تیره یا نقره‌ای دوخته شده و به‌گونه‌ای بسته می‌شود که از زیر چانه عبور کرده و در پشت سر گره می‌خورد. در برخی مراسم، عصابه را با گل می‌آلایند؛ کنشی نمادین که وفاداری به خاک کربلا و جان‌فشانی در مسیر حق را بازنمایی می‌کند. زنان در هنگام عزاداری، بخش جلوی عصابه را تا روی چشم پایین می‌کشند؛ نشانی از شرم، حیا و مشارکت در اندوه زینب‌وار.

یزد؛ سفیدپوشی زرتشتیان در نخل‌برداری

در سنتی ستودنی، زرتشتیان یزد نیز در کنار مسلمانان در آیین‌های عزاداری سیدالشهدا (ع) مشارکت دارند. آنان در مراسم باشکوه نخل‌برداری، جامه سفید بر تن می‌کنند؛ رنگی که در فرهنگ زرتشتی نماد نور و پاکی است. این هم‌پوشانی نمادین، نشان‌دهنده وحدت اقوام و ادیان در پاسداشت حقیقت، آزادگی و کرامت انسانی است. زرتشتیان هم‌زمان با حضور در آتشکده‌ها، به‌صورت داوطلبانه در بخش‌هایی از مراسم عمومی نیز مشارکت می‌کنند.

پوشش‌های سنتی عزاداری در ایران، صرفاً ابزار پوشش نیستند؛ بلکه متون خاموشی‌اند که با زبان رنگ، بافت، شکل و آیین سخن می‌گویند. از سیاه‌پوشی عاشقانه لرستانی‌ها تا سوگواری با گل و شال در بختیاری، هر قوم روایتی منحصربه‌فرد از عشق به حسین (ع) دارد. این میراث پوششی، اگرچه در سوگ زاده شده، اما در جان فرهنگ ایرانی، همچون پرچمی از نور و آگاهی به اهتزاز درآمده است.

منبع: میراث آریا