خبرگزاری مهر-دین و اندیشه-سمانه نوری زاده قصری: ارائه دروس معارف اسلامی با هدف آشنایی دانشجویان رشته‌های گوناگون با اندیشه‌های دینی، اخلاق، تاریخ اسلام و انقلاب اسلامی در برنامه آموزشی دانشگاه‌ها قرار گرفته است. نقش آموزش صحیح در تربیت به گونه‌ای است که بدون آن تربیت ممکن نخواهد شد. آموزش دارای اصول، برنامه‌ها، آداب و روش‌هایی است که با بی توجهی به آنها، نه تنها یادگیری صورت نمی‌پذیرد، بلکه گاه آثار نامطلوبی نیز در پی خواهد داشت. نخستین مربیان و آموزگاران تربیت اسلامی، شاگردان خود را به گونه‌ای آموزش دادند که با گذشت زمانی کوتاه از تاریخ اسلام، عالمان بزرگی در میان مسلمانان پدیدار گشت و نامشان بر تارک علوم بسیاری درخشید.
سوالی که ایجاد شده است این است که تا چه میزان فرآیند این آشنایی در کتابهای دینی دانشگاه‌ها نقش مفید و مؤثری در نهادینه کردن مفاهیم دینی در دانشجویان داشته است؟
برای پاسخ به این پرسش با حجت الاسلام حبیب محمد نژاد معاون پژوهشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌های استان تهران به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
حجت الاسلام حبیب محمد نژاد در گفتگو با مهر گفت: به طور طبیعی هر نظام آموزشی برای خودش اهدافی دارد و به دنبال این است که اهدافی را تأمین کند. شورای عالی انقلاب فرهنگی هم دروس عمومی را که تقریباً ۱۶ واحد ۸ عنوان درسی است و زیر نظر معارف اسلامی محسوب می‌شود برای هر کدام از اینها هدفی را تعیین کرده و ضمن اینکه سرفصل‌ها را تصویب کرده اهدافی را برای هر کدام تصویب کرده که شامل اهداف معرفتی، انگیزشی و رفتاری خواهند بود. روی سوال‌ها و انتظارات ولی انتظارات عموم، بیشتر اهداف رفتاری است. مثلاً دانشجویی که دو واحد درس معارف اسلامی می‌گذراند به لحاظ رفتار دینی متأثر از این نظام آموزشی باشد و حالا آیا ابزار تحصیل اهداف رفتاری در دانشگاه‌ها هم وجود دارد یا نه؟ این جای بحث است.
وی ادامه داد: اهدافی را در این مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تعریف کردند. در همه نظام‌های آموزشی سه هدف مد نظر قرار داشته است. به لحاظ اهداف معرفتی موفقیت‌های نسبی خوبی را داشتند و این را به ارزشیابی‌های پایان ترم از دانشجویان در درس‌ها که اکثراً موفق هستند مستند می‌کنم. ما نسبت به سایر درس‌های تخصصی می‌بینیم که دانشجویان نمره بهتری می‌گیرند و حتی امید به اینکه از این درس‌ها معدل خودشان را جبران بکنند خیلی زیاد دارند و این نشان می‌دهد که به لحاظ معرفتی این درس‌ها و ارزشیابی موفقیت داشته است.
باید ببینیم چه میزان رفتار دانشجویان با دروس معارف تغییر کرده است
معاون پژوهشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری استان تهران افزود: در ارزشیابی باید سه هدف را پیگیری کنیم. ببینیم تا چه میزان رفتار دانشجویان تغییر پیدا کرده دوم اینکه این اهداف چقدر تأمین شده و معرفت را افزایش داده است و چقدر انگیزه دانشجویان نسبت به ادامه این بحث‌ها زیاد شده است. معتقدم متأسفانه ابزار ارزشیابی دو هدف انگیزشی و رفتاری در نظام ارزشیابی ما وجود ندارد و بهتر است جامعه شناسان مطالعه کرده و نظر خودشان را در خصوص موفقیت‌ها یا عدم موفقیت‌ها ارائه دهند. ما از دانشجویانمان بعد از اتمام یک ترم ارزشیابی رفتاری نداریم. تنها ابزاری که در اختیار ما است ارزشیابی دانشی است که بسنجیم چه میزان افزایش پیدا کرده است. که این امر هم تنها با امتحان پایان ترم محقق می‌شود.
وی افزود: اهداف رفتاری خیلی برای ما مهم است. بارها مطرح کرده‌اند که آیا دانشجویان با این دروس متدین‌تر هم می‌شوند؟ در این خصوص واقعیتش حرف خیلی زیاد است. اولین نکته این است که ببینیم که آیا فضای دانشگاه به دنبال تحقق این هدف می‌روند یا نه؟ اگر دانشگاه‌ها برای تغییر رفتار امکانات لازم آموزشی را قرار دهند شاید بتوان این تغییر را متصور شد. تغییر رفتارها یا تربیت در فضای خاصی رخ می‌دهد. هیچ وقت نباید انتظار داشته باشیم که در کلاسی که دو ساعت قبل به عنوان مثال درس ریاضی خوانده شده و یا دانشجوی پزشکی آناتومی خوانده است و یا درس مهندسی تدریس شده است؛ انتقال داده‌های مذهبی در دو ساعت صرف کلاسی، تغییر رفتاری رخ دهد.
انتظار از دروس معارف برای تأمین اهداف رفتاری به غیر از شعار چیز دیگری نیست
حجت الاسلام محمدنژاد افزود: تغییر رفتار، الگو و فضای اردویی می‌خواهد، فضایی که امکان تعامل مستمر با استاد را فراهم کند، برای تغییر رفتار یک فضای هیجانی مناسبی نیاز است که احساس می‌کنم که انتظار از دروس معارف برای تأمین اهداف رفتاری به غیر از شعار چیز دیگری نیست. تنها شعار داده می‌شود و هیچ امکاناتی و شرایطی به طور علمی برای انتقال مفاهیم در دانشگاه‌ها وجود ندارد.
تدین صرفاً ظاهر نیست متدین نبودن آیتم‌های خیلی خیلی زیادی دارد و صرفاً نمی‌شود به یک ظاهر به تعبیر مقام معظم رهبری به تار مویی ارزیابی شود که این متدین‌تر شده یا متدین‌تر نشده است
وی ادامه داد: اگر این انتظار به شکل علمی باشد ارزشیابی‌ها ساختار به ما می‌دهند. ما هیچ معیار و مبنایی برای تغییر رفتاری دانشجویانمان در دانشگاه نداریم. تدین صرفاً ظاهر نیست متدین نبودن آیتم‌های خیلی خیلی زیادی دارد و صرفاً نمی‌شود به یک ظاهر به تعبیر مقام معظم رهبری به تار مویی ارزیابی شود که این متدین‌تر شده یا متدین‌تر نشده است. رفتار به هیچ وجه روی آن سرمایه گذاری نشده و به هیچ وجه هم قابل قضاوت نیست اما در این خصوص هم نگاهم مثبت است و معتقدم با عدم وجود امکانات برای اساتید جهت تغییر رفتار باز هم شاهد اتفاقات مثبتی در این زمینه هستیم. به عنوان مثال دانشجویان را اجازه بدهند که اگر تاریخ اسلام می‌گویم در مناطقی که آثار تاریخی و اسلامی وجود دارد برده و با آنها آشنا کنم. و یا برای استاد انقلاب بایستی امکان داده شود تا دانشجو با شرایط و فضای دانشجویان قبل از انقلاب و بعد از انقلاب آشنا شده و با حضور در محل رؤسای جمهور سابق با وضعیت آنها از نزدیک آشنا شده و بتواند مقایسه کند.
معاون پژوهشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری استان تهران ادامه داد: ظاهراً رفتارها از ورودی دانشگاه تا خروجی آن عموماً برخلاف جریان دروس معارف رقم می‌خورد. اما بعد از فارغ‌التحصیلی و اشتغال یا ازدواج خیلی به ما بازخورد داده می‌شود که زمانی که این درس‌ها به ما ارائه می‌شد متأثر بودیم واقعاً هم استفاده می‌کردیم نگاهمان نسبت به دین تغییر پیدا می‌کرد اما موانعی داشتیم که نمی‌توانستیم آنچه فهمیده‌ایم را اظهار کنیم. ولی بعد از اشتغال و بعد از آنکه از آن فضای دانشجویی خارج شدیم وارد یک فضای امن اجتماعی در خانه شدیم تازه آنچه شما گفته بودید در ذهن ما بازخوانی شد صحبت من این است که تغییرات اتفاق افتاده اما جوان برای اظهار آن تغییرات موانع دارد وقتی موانع کنار برود آنگاه در جنبه‌های رفتاری با عدم وجود امکانات لازم، اتفاقات مبارکی رخ داده است.
کتابهای معارفی باید متناسب با روحیه مخاطبش تألیف شود
وی با اشاره به تألیف کتب دینی در دانشگاه‌ها افزود: در حوزه کتاب مشکلاتی داریم. سال‌هاست که نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها به دنبال این است که سرفصل‌ها عوض شده و متناسب با سرفصل‌ها، کتاب‌ها بازبینی شود. کتابهای موجودی که دست دانشجویان است حداقل جدیدترین آن ۱۶ سال پیش نوشته شده است. خیلی از آنها ویراست جدید نشده و آنهایی هم که ویراست خورده است، به لحاظ نوشتاری از ویژگی‌هایی برخوردار نیست. اگر آنها را با کتابهای درسی تخصصی مقایسه کنیم، نمره قبولی می‌آورند اما اگر با کتابهای تخصصی‌ای که تدوین درسی را بر عهده دارند قیاس کنیم، کتابهای ما نمره قبولی نمی‌آورد. کتاب باید متناسب با روحیه مخاطبش باشد و به تعبیر برخی این کتاب‌ها برای طلبه‌ها نوشته شده تا دانشجویان یعنی فضای نوشتاری این کتاب‌ها گویی برای حوزویان است و خیلی با ادبیات روان با اصطلاحات دانشگاهی و سازگار با روحیات دانشجویان قرار ندارد.
معاون پژوهشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در استان تهران در خصوص نقیصه دوم ادامه داد: این کتاب‌ها برای ایجاد انگیزه ضعف دارند. استفاده از جملات عرفانی، شعر و ادبیاتی که در فضای مجازی رواج دارد، بهترین الگو برای کتاب‌هایی که در آینده نوشته شود، است. فرد می‌بیند جوانان متدین برای اینکه با هم صحبت کنند و یک متن بفرستند ادبیاتشان مثل کتابهای ما نیست و جملات عرفانی برایشان خوشایند است. شعر، ادبیات، استفاده از جملات عرفانی، فیزیک الان در فضای مجازی است بهترین الگو برای نوشتن کتاب‌هایی در آینده است. آدم می‌بیند جوان‌های متدین می‌خواهند با همدیگر صحبت کنند یک متن دینی را به همدیگر می‌فرستند. اصلاً ادبیاتشان شبیه ادبیات کتابهای ما نیست و خیلی متفاوت است.
کتاب‌ها متناسب با دانشجو تدوین نمی‌شود
وی افزود: ادبیات داستانی به صورت ویژه‌ای امروز مطلوب جوان‌هاست. با این نگاه‌ها معتقدم کتابهای ما ایده آل نیستند. نیاز به ویراستاری‌های دقیق خوبی دارند. البته انصاف را بایستی در نظر بگیریم دانشگاه معارف اسلامی در قم مسئولیت تدوین این کتاب‌ها را به عهده دارد عموماً اگر نگاه بکنید به کتاب‌ها در مقدمه شأن یک مشاور علوم تربیتی عموماً در جمع نویسندگان این بزرگواران حضور دارد ولی اینکه تا چه حدی توانسته‌اند نظراتشان را اعمال کنند جای سوال دارند و از این لحاظ بنده خودم نقد بر این کتاب‌ها دارم.
حجت الاسلام محمدنژاد ادامه داد: کتاب‌ها متناسب با دانشجو تدوین نمی‌شود. ما در ارائه مباحث معارفی، خودمان در کلاس‌ها خیلی از اصطلاحات حوزوی را مجبور به توضیح بیشتر می‌شویم. در حالی که ما نباید دغدغه‌مان اصطلاحات حوزوی باشد بلکه باید انتقال مفاهیم و اصطلاحات دینی باشند که نیاز به یادگیری دارند. متن کتاب‌ها، متن خیلی روان و دقیقی متناسب با دانشجو نیست که این مشکلات را شاهد هستیم.
وی در ادامه نقدهای خود نسبت به کتابهای آموزشی گفت: کتابهای معارفی دانشگاه ادبیاتشان به روز و دانشگاهی نیست و خیلی انگیزه ساز نیستند. شخصاً همیشه از دانشجویان می‌خواهم که این کتاب‌ها را نقد کند و آنها می‌گویند کتابهای معارف را می‌خوانیم زود خسته می‌شویم. احساس لذت از خواندنش ندارد. در حالی که انتظارش این است که روان باشد، خسته کننده نباشد. لازمه اینها این است که از جملات ادبی خوب استفاده کرده، و از شعر و مثال بهره ببرد، از قصه‌های آموزنده خوب حتی در فلسفی‌ترین کتابشان استفاده شود. چون می‌خواهند برای دانشجویی که نه سابقا با این کتاب‌ها آشنا بوده و نه در آینده می‌خواهد این کتاب‌ها را باز مطالعه کند به عنوان مثال پزشکی که ۵ سال دیگر می‌خواهد مطب بزند و تنها دو واحد معارف را می‌خواهد پاس کند باید شرایط تسهیل آن برای دانشجو فراهم باشد.
کتابهای تفسیری به دلیل مفهوم بودن نکات درسی با استقبال دانشجو همراه است
معاون پژوهشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری استان تهران افزود: همه کتاب‌ها را و همه گرایش‌ها را واحد ببینید. در بعضی از گرایش‌ها این اشکالات کمتر است در بعضی از این گرایش‌ها این اشکالات بیشتر است. دانشجوها عموماً از درس تفسیر خیلی استقبال می‌کنند. نیازشان است و احساس نمی‌کنند که مطالب خیلی دور از ادبیاتی است که اینها می‌فهمیدند. علتش هم این است که مفسرها از اول هدفشان همین بوده که قرآن را با زبان بهتر و مفهومی تر بیان کنند. فهم قرآن را برای مخاطب عام تسهیل کنند. لذا کتابهای تفسیری ما چه تفسیر موضوعی حجت الاسلام قرائتی، چه تفسیر موضوعی آیت الله مکارم و کتاب‌هایی که در دست دانشجوها هست عموماً از آنها استقبال می‌شود، ادبیات آنها برای مخاطب عام است ولی بعضی از کتابهای ما مثل کتابهای اندیشه اسلامی ۱ و ۲ یا مثلاً بعضی از درس‌ها مثل تاریخ تمدن و… می‌بینیم که یک مقدار از این ادبیات فاصله دارد.
وی در پایان گفت: نمی‌توان برای همه کتاب‌ها به یک اندازه اشکال وارد کرد. مثلاً کتابهای اخلاقی ما، بعضی از کتابهای اخلاقی ما مثل آهنگ زندگی خیلی استقبال می‌شود و دانشجوها واقعاً احساس می‌کنند که این کتاب برای دانشجو مناسب است علت آن هم این است که خیلی از مباحث آن از ادبیات جدید کتابهای دانشگاهی گرفته شده و متن‌های خود فضاهای دانشگاهی است. لذا دانشجوها استقبال می‌کنند. امیدوارم شاهد تحول خوبی در عرصه تدوین این کتاب‌ها و شاهد وجود امکانات خوبی در دانشگاه‌ها جهت ارائه مطلوب درس‌های معارفی باشیم.
