نشیب و فرازهایی که شاید امروز ما را به انحراف از اصول نهادین معماری ایرانی و اسلامی کشانده باشد. حضیض‌­هایی چون حمله مغولان و انحطاط مفهوم شهرنشینی، حمله تیمور و... و فرازهایی چون شکوه معماری و شهرسازی دوران صفوی از دیرباز پایه‌های معماری و شهرسازی را دچار تغییر کردند.

اوج شخصیت بومی ایران در کنار تجسم اسلام و اصول اسلامی را می‌توان در معماری و شهرسازی صفویه مشاهده کرد. مکتب معماری اصفهان با معرفی ارزش‌های معمارانه و شهرسازانه نظیر وحدت در کثرت، تقارن، توازن، تعادل و... برگ جدیدی را در تاریخ معماری و شهرسازی زادبوم ایران گشود. صفویان با به اوج رساندن هنر و معماری در ساخت ابنیه و فضاهای شهری ناب‌­ترین تجلی اسلام را در معماری و شهرسازی ایران به ارمغان آوردند. در کلامی کلی، روح غالب اسلامی در معماری و شهرسازی این دوران مشهود است.

اما مسلماً سرزمین ایران نیز نیاز به همسویی با جهان و مدرنیته را در خود می­‌پروراند. در دوران قاجار و به‌­ویژه دوران حکمرانی ناصرالدین شاه پایه‌های چنین تحولاتی در ایران بنا شد. ولیکن با توجه به تفاوت بسیار فرهنگی ایران و کشورهای مورد تقلید ناصرالدین‌شاه روند سیر به مدرنیته دارای شکاف­‌های بسیار بود که در مواردی این جریان را پس می‌زد. چنین شرایطی به همراه حضور روحانیون در رکن جامعه مذهبی و اصرار مردم در حفظ پایه‌های دینی و اعتقادی‌شان سبب شد تا سبک زندگی و به تبع آن معماری و شهرسازی قاجاریه همچنان پیرو اصول اسلامی بوده و تفاوتشان با سبک­‌های غربی مشهود بماند.

تقلید از کشورهای غربی اگرچه در بسیاری موارد تبعات جبران‌ناپذیری که امروزه نیز اثرات آن به چشم می­‌خورد را برای ایران به همراه آورد، اما در مواردی نیز مسیرهای جدیدی را در نظام شهری گشود. تاسیس بلدیه و اقداماتی در راستای سامان‌­بخشی به وضعیت بهداشت و تاسیسات شهری در این دوران شکل پذیرفت.

با ورود مدرنیته و افزایش آسایش در سفر به کشورهای دیگر، رویکرد طبقه اعیان و روشنفکران جامعه در تضادی نسبی با جامعه سنتی قرار گرفت. بر این اساس در ساخت کاخ‌­های اشراف قاجار سعی در الگوبرداری و بعضاً تقلید عینی از معماری غربی به چشم می­‌خورد. چنین تقلیدی پایه‌های اتخاذ رویکردی نامناسب در راستای مدرن نمودن جامعه در زمان پهلوی را فراهم کرد.

سه‌شنبه بعد می‌خوانیم: مختصری از معماری و شهرسازی ایرانی پس از قاجار

• عضوکمیسیون‌معماری‌وشهرسازی