نخستین پادشاه زن مسلمان در دنیای اسلام

دو قرن بعد از سلطان محمود سلطان شهاب الدین محمد غوری به شمال هندوستان حمله می کند و آخرین پادشاهان و راجه های هندو را مغلوب می سازد. امیران ترک که در معیت او به هند تاختند درصدد برآمدند که در سرزمین هند حکومت باثباتی برقرار کنند. قطب الدین محمد آیبک که از سرداران ترک بود و همراه شاه غور بود موفق شد بعد از مرگ شهاب الدین محمد غوری بر تخت سلطنت بنشیند و سلسله سلاطین ممالک هند را تشکیل دهد که از سال ۱۲۰۶ تا ۱۲۹۰ میلادی در شمال هندوستان فرمانروایی کردند و بدین ترتیب حاکمیت اسلامی سیطره خود را در نواحی مختلف هندوستان گسترش داد. (نائینی ،۱۳۷۵ ص ۵۲)

• رضیه خاتون اولین سلطان زن مسلمان

در میان پادشاهان مسلمان رضیه خاتون اولین پادشاه زن دولت مسلمان ترک در دهلی بود که سال ۶۳۴ هجری قمری با اقتدار به حکومت رسید.

دهلی از مهم ترین شهرهای هندوستان شمالی است، که در سال ۵۸۴ هجری قمری به دست امیر قطب الدین آیبک که لقب «سپه سالار» داشت و یکی از غلامان شهاب الدین محمدبن سام غوری پادشاه غزنه و خراسان بود فتح شد. (ابن بطوطه، ج ،۲ص ۴۳۴)

در سال ۶۰۷ هجری قمری (۱۲۱۰ میلادی) آیبک در هنگام بازی چوگان از اسب به زیر افتاد و فوت شد و فرزندش آرام شاه به سلطنت نشست اما همان سال از سلطنت خلع و اعدام گردید. پس از او ایلتمش «شمس الدنیا والدین» غلام و داماد قطب الدین آیبک با تصاحب عنوان فرمانروا به تخت سلطنت جلوس کرد.

ایلتمش در ابتدای حکومت رقبای خود را از بین برد و حکومت خویش را ثبات بخشید و پس از آن با عنوان «شمسیه» بر مردم حکومت می کرد.

شمس الدین ایلتمش حاکمی عادل بود و به واسطه عدالتش مشهور بود. وی هر چند وزیری هم نام خواجه نظام الملک وزیر مشهور دربار سلجوقیان را مامور رسیدگی به امور کرده بود، خود نیز بدون تشریفات شبانه روز برای احقاق حق مردم شخصاً به کارها رسیدگی می کرد. (ابن بطوطه، ج،۲ ص ۴۳۶)

ایلتمش دستور داد که مجسمه دو شیر از سنگ مرمر را در مقابل کاخش نصب کردند و رنگ هایی نیز که به گردن مجسمه ها آویختند تا مردم در هر لحظه ای از شبانه روز بتوانند با به صدا درآوردن آنها با حاکم تماس بگیرند و دادخواهی نمایند.

• ولیعهدی رضیه خاتون

از میان فرزندان شمس الدین ایلتمش ناصرالدین محمود تنها فرزند مقتدر و بالیاقت او بود که به هنگام حکومتش در بنگال وفات کرد. فرزندان دیگرش (رکن الدین و معزالدین) عقل و درایت دخترش رضیه را نداشتند. (ابن بطوطه، ج،۲ ص ۴۳۵)

رضیه خاتون زنی عادل و دوستدار مردم بود و تربیت پدر بسیار روی او تاثیر داشت و ایلتمش با درک این موضوع که او بر تمام رموز اداره امور مملکت واقف است به سال ۱۲۳۲ م پس از فتح گوالیور و به هنگام بازگشت به دهلی وزیر و عده ای از امرا را احضار کرد و ولیعهدی رضیه خاتون را به اطلاع آنها رسانید و به وزیرش تاج الدین محمود نیز دستور داد که منشور ولایتعهدی را تهیه کند. (طبقات ناصری، ج،۱ ص ۴۵۷)به هنگام آماده شدن این منشور امرای بانفوذی که با پادشاه در تماس بودند علت تعیین رضیه خاتون را به پادشاهی مسلمانان هند به رغم وجود پسران پادشاه که در سن بلوغ نیز بودند، جویا شدند و نامناسب بودن تصمیم پادشاه را در این خصوص به او تذکر دادند. سلطان ایلتمش معایب پسرانش از جمله می خوارگی و غرق شدن در رویاهای جوانی و اینکه هیچ کدام از آنها توانایی اداره مملکت را ندارند، برشمرد و نیز توانایی رضیه خاتون و مناسب بودن انتخاب او به ولیعهدی و روشن شدن محاسن این انتخاب را در آینده به حاضرین گوشزد کرد.

رضیه خاتون برای حکومت تمام اوصاف پادشاهی را بهتر از فرزندان ذکور ایلتمش دارا بود، در عین جنگجویی و جسارت زنی بسیار خوش خوی و دوستدار و پشتیبان علما و دانشمندان بود، مادرش ترکان خاتون نیز از مقتدرترین زنان حرم محسوب می شد.ایلتمش در سال ۱۲۳۶- ۱۲۳۵ فوت کرد. پس از مرگ او یک گروه از امرا خواستار به سلطنت رسیدن رضیه خاتون بودند. ولی گروه دیگر میل داشتند یکی از پسران ایلتمش به نام رکن الدین فیروزشاه را به سلطنت برسانند. بالاخره این گروه با کمک و وساطت شاه ترکان مادر رکن الدین موفق شدند.

می خوارگی و لاابالی گری بیش از حد رکن الدین باعث گردید که اداره امور تمام کارها به دست شاه ترکان بیفتد. بعد از مدت کمی اکثر حکام ولایات و همچنین غیاث الدین محمد یکی دیگر از پسران ایلتمش سرکشی آغاز کردند و از پرداخت بعضی مالیات ها سر باز زدند. آشفتگی اوضاع بر تیرگی روابط رضیه خاتون با شاه ترکان مادر رکن الدین افزود تا آنجا که شاه ترکان او را تهدید به مرگ کرد.این شایعه در شهر پیچیده و طرفداران رضیه خاتون خود را آماده حمایت از او کردند در این زمان شاه ترکان مادر رکن الدین به طرفداران رضیه حمله کرد، اما طرفداران رضیه در شهر دهلی شاه ترکان را مجبور به پناه گرفتن در کاخ خود کردند. به محض رسیدن رکن الدین به شهر گیلوگهری مادرش شاه ترکان اسیر گردید و امرای لشکر به پایتخت آمدند پس از بیعت کردن با رضیه خاتون او را به تخت سلطنت نشاندند. رضیه خاتون به محض جلوس به تخت سلطنت بعضی از امرا و طرفداران ترک خود را برای دستگیری رکن الدین به شهر گیلوگهری فرستاد. امرا پس از اسیر کردن رکن الدین او را به دهلی آوردند و به دستور حاکم جدید او را به زندان انداختند تا آنکه در سال ۶۳۴ ه ق / ۱۲۳۶ م فوت شد.ابن بطوطه در مورد به سلطنت رسیدن سلطان رضیه خاتون می نویسد: «رکن الدین تحت تاثیر مادرش شاه ترکان در حق برادرش بنای ظلم گذاشت و به این علت خواهرش رضیه خاتون تصمیم به نابودی او گرفت و در یکی از روزهایی که رکن الدین در مسجد بود، رضیه خاتون لباس تظلم خواهی پوشید و به پشت بام قصر قدیمی (دولت خانه) رفت و با نشان دادن خود به مردم شهر شروع به صحبت کرد که برادرم رکن الدین برادرمان معزالدین (یا قطب الدین محمد) را نابود کرد و حال قصد نابودی مرا دارد و نیز جوانمردی، عدالت و بخشش پدرش را به مردم یادآوری کرد.

مردم رکن الدین را در مسجد دستگیر کردند به حضور سلطان رضیه خاتون آوردند، رضیه خاتون گفت: «قاتل باید به قتل برسد.» لذا رکن الدین به جرم قتل برادرش اعدام گردید. به علت کوچک بودن سایر فرزندان ایلتمش امرا به اتفاق رضیه خاتون را به سلطنت نشانیدند.» (۶۳۴ ه . ق / ۱۲۳۶ م)رضیه خاتون که تنها زنی بود که سلطنت اش را از راه عهد به دست آورده بود با خیانت ترکان شاه مجبور به قهر و غلبه گردید تا به حق خود رسید.

• اقدامات سلطان رضیه خاتون

رضیه خاتون در سال ۱۲۳۶م به تخت سلطنت جلوس کرد. او ابتدا به اوضاع نابسامان خاندان شمسیه (سلاله ایلتمش) سروسامان داد. عدالت را بر جامعه حاکم کرد و رفتار عادلانه با مردم پیش گرفت. (طبقات ناصری، ج،۲ ص ۶۳۹)

برای سکه هایی که در اوایل سلطنتش ضرب گردید، عبارات «عمده النسوان ملکه زمان سلطان رضیه بنت شمس الدین ایلتمش» و در جای دیگر «رضیه الدنیا والدین» و عناوین دیگری نظیر «بلقیس جهان» به چشم می خورد.این زن برجسته در ابتدای سلطنت مواجه با شورش های فرصت طلبانی شد که از جمله به نورالدین که علیه مذاهب حنفی و شافعی مردم را تحریک می کرد، می توان اشاره کرد که پس از کشته شدن عده زیادی از قرامطه، حمله شورشیان دفع شد.در دربار نیز وزیر او نظام الملک جنیدی با همدستی امرایی که از سلطان رضیه دل خوشی نداشتند در دروازه شهر دهلی اجتماع کردند و بدین ترتیب توانستند شهر دهلی را محاصره کرده ولی سلطان  رضیه از شهر خارج شد و در کنار رودخانه جمنه اردو زده و از آن محل جنگی را که میان طرفداران و دشمنانش در جریان بود، اداره می کرد، تا آنکه ملک  عزالدین محمد سالاری و ملک  عزالدین کبیر خان ایاز به طرف اردوی سلطان رضیه آمد و با او ملاقات و مصالحه کردند پس از آن سایر امرای شورشی قرارگاه های خود را ترک کردند و متواری شدند. بدین ترتیب دولتی که سلطان رضیه تشکیل داد با تعیین خواجه مهذب قائم نظام الملک به سمت وزارت و تعیین ملک سیف الدین آیبک به سمت فرماندهی سپاه رو به گسترش و انتظام رفت و تمام امرا و ملک ها حاکمیت او را قبول کردند. (طبقات ناصری، ج ،۱ ص ۴۶۱)

اما پس از مدتی که ملک سیف الدین آیبک فوت کرده جلال الدین یاقوت حبشی را به شغل امیرالامرایی منصوب کرد و همین مسئله حسادت سایر امرای ترک را برانگیخت و این امرا درصدد ایجاد دسیسه علیه سلطان رضیه برآمدند، زیرا تمام مقام های مهم دولتی و اداره ایالات در دست غلامان ترک خریداری شده توسط ایلتمش بود.سلطان رضیه از این زمان به بعد بود که برای مقابله با امرای ترک، لباس مردانه به تن کرد و بدین ترتیب در انظار مردم ظاهر شد. (میرخواند، ج ،۴ ص ۶۵۲)او در حالی که همیشه مسلح به تیر و کمان بود سوار بر فیل در میان مردم ظاهر می شد، همچنین ذکر شده است که نقاب پیچه به صورت خود می زده است. (طبقات ناصری، ج ،۱ ص ۴۶۰)

• سرانجام یکتا سلطان زن مسلمان شرق

پس از انتصاب جلال الدین یاقوت حبشی به سمت امیرالامرایی، حسادت امرای ترک و دسیسه های آنان علیه سلطان رضیه گسترش  یافت. به دنبال شورش های والیان، سلطان رضیه لشکریان زیادی جمع آوری نمود و پایتخت خود دهلی را به سوی شورشیان ترک گفت. (۶۳۷ ه.ق)به محض نزدیک شدن سلطان رضیه به برهند (منطقه شورشی) امرای ترک به سپاه او هجوم بردند و امیرالامرا یاقوت حبشی را به قتل رسانیدند. (میرخواند، ج،۴ ص ۶۵۲)

سلطان رضیه پس از مرگ یاقوت حبشی و امتناع سایر امرا از حمایت او توسط امرای شورشی دستگیر و به قلعه «برهند» فرستاده شد و زندانی گردید و پس از مدتی حاکم برهند، ملک اختیارالدین آلتونیه، با او ازدواج کرد و پس از آن دعوی سلطان رضیه را به منزله حق خود دنبال کرد و سپاهی جمع آوری کرد و این سپاه را به سوی دهلی فرستاد. در دهلی بهرامشاه برادر ناتنی سلطان رضیه به مقابله با خواهرش برخاست و در نتیجه آلتونیه دستگیر گردید و سلطان رضیه اسیر شد. (۶۳۸ ه.ق/۱۲۴۰ م) درباره سرنوشت سلطان رضیه روایت های گوناگونی نوشته شده که از جمله ابن بطوطه به شهید شدن او به دست هندوها اشاره می کند و می نویسد: «سلطان رضیه پس از شکست خوردن در جنگ برای اینکه اسیر نشود، از مقابل سپاهیانی که برادرش بهرامشاه از شهر دهلی به مقابله با او فرستاده بود، فرار کرد، او در حین فرار گرسنگی و مشقت زیاد کشید و در راه به کشاورزی که مشغول شخم زدن مزرعه خود بود، برخورد. از او خوراکی خواست. کشاورز تکه نان خشکی در اختیار او گذاشت. رضیه پس از خوردن نان به علت خستگی زیاد به خواب رفت. پس از خوابیدن رضیه کشاورز که بر زن بودن او آگاهی یافته بود به طمع تصاحب لباس های گرانبهای سلطان رضیه او را کشت و جسدش را در مزرعه دفن کرد و اسب او را نیز به طرف دیگری روانه کرد. چندی بعد مرد کشاورز برای فروش قسمتی از البسه سلطان رضیه عازم بازار گردید و اهالی بازار با مشاهده لباس سنگ دوزی شده وگرانبها در دست یک کشاورز فقیر به شک افتاده و او را به حضور قاضی شهر بردند و کشاورز به قتل سلطان رضیه اعتراف کرد. جنازه سلطان رضیه طی مراسمی مذهبی به خاک سپرده شد و قبه ای بر مزارش ساختند. اینک قبر رضیه زیارتگاه است و از مزارات متبرکه به شمار می رود. (ابن بطوطه، ج ،۲ ص ۴۳۷)

• دستاوردهای سلطان رضیه

تا شروع قرن سیزدهم با توجه به نمونه نادر حاکمیت زنان در دنیای مسیحیت اروپای غربی سلطان رضیه اولین و باقدرت ترین پادشاه زن مسلمان در دنیای اسلام بود.سلطان رضیه نزدیک به چهار سال رسماً اداره امور مملکت وسیعی نظیر یک امپراتوری را اداره کرد. او برای مملکت خود نمونه ای از عدالت و قدرت بود. سلطان رضیه گذشته از قابلیت اداری و نظامی در صنعت و هنر نیز استعداد غیرقابل انکاری داشت. اشعار دلنشین او با تخلص شیرین دهلوی یا شیرغوری وجود دارد. بعد از سلطان رضیه امرای جاه طلب ترک در زمان جانشینان او راحت ننشستند و زمینه تضعیف حکومت شمسیه را فراهم کردند. خاندان شمسیه جای خود را به خاندان بالابان داد.

منابع:

۱- ابن بطوطه، محمدبن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ۱۳۴۸.

۲- اوچوک، بحریه، زنان فرمانروا در دولت های اسلامی، ترجمه دکتر محمدتقی امامی، تهران، انتشارات کوروش ۱۳۷۴.

۳- سراج، قاضی منهاج الدین عثمان، طبقات ناصری، به تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری کابل، انتشارات انجمن تاریخ افغانستان، سال ۱۳۴۲.

۴- میرخواند، محمدبن خاوندشا، روضه الصفافی سیره الانبیا والملوک و الخلفا، تهران، انتشارات پیروز ۱۳۳۹.

۵- نائینی، محمدرضا جلالی، هند در یک نگاه، تهران، انتشارات شیراز، سال ۱۳۷۵.

منبع: روزنامه شرق 1384