به گزارش خبرنگار قرآن و عترت باشگاه خبرنگاران؛ «اَحقاف» جمع «حقف» بر وزن حِبر یعنی خط طولانی از  ریگ روان که به چپ و راست روان است.[1] و نیز به معنی تپة بزرگ شن (توده ریگ) که از وزیدن بادها به طور قوس درآمده است.



احقاف منازل قوم عاد بود که حضرت هودعلیه السلام بر آنها مبعوث شد «وَاذْکُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالأحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ [2]؛[سرگذشت هود] برادر قوم عاد را یاد کن‏، آن زمان که قومش را در سرزمین (احقاف‏) بیم داد در حالی که پیامبران زیادی قبل از او در گذشته‏ های دور و نزدیک آمده بودند که‏: جز خدای یگانه را نپرستید! [و گفت‏:] من بر شما از عذاب روزی بزرگ می‏ ترسم‏!».



طبق معنی لغوی احقاف، مشخص می‌شود که سرزمین عاد ریگستان بوده است. امّا در این‌که این منطقه در کدام یک از سرزمین  جهان بوده است نظراتی ارائه گردیده که در تفسیر شریف مجمع‌البیان  آمده است:[3]



1ـ «احقاف» صحرای بسیار وسیع از شن‌های روان است که در جنوب جزیرة العرب حوالی یمن قرار دارد[4] و این قول از قتاده است که فرموده ریگزاری مشرف بر دریا از یمن است.



2ـ « احقاف» نام وادی ای است میان عمان و مهره (بروزن بهره) این قول از ابن عباس است.



3ـ و بنابر قول ابن اسحاق « احقاف» ریگزاری است که از عمان تا حضر موت امتداد  دارد.



4ـ برخی از صاحب‌نظران به یقین درمورد آن سرزمین نظری نداده‌اند و چنین گفته‌اند که احقاف منازل قوم عاد بود و به تحقیق جای آن معلوم نیست چون قوم عاد بر بسیاری از بلاد تسلّّّّّط یافته بودند مانند مغولان در قرون وسطی و هود پیغمبرعلیه السلام در یکی از مراکز آنان به رسالت مبعوث شده بود.[5]



نظریّة شمارة 2 و3 بعید است زیرا از آیات دیگر قرآن در سورة شعراء بر می‌آید که قوم عاد در جائی زندگی می‌کردند که آب فراوان داشت و درختان جالب، و در امکنه‌ای که معرفی شده که در قلب جزیرة عربستان میان حضر موت و عمان باشد که خشک و بی آب است، بسیار بعید است.

پس همان نظر اوّل تقویت می‌شود که قسمت جنوبی جزیره حوالی یمن ‌باشد که سرزمین قوم عاد در عین مصون نبودن از شن‌های روان دارای آب و درخت بوده است.[6]



محتوای سوره احقاف

 این سوره در مکّه نازل شده و دارای «35» آیه است،[7] و دارای این معارف می باشد :



1 – بیان عظمت قرآن

  « حم‏ . این کتاب از سوی خداوند عزیز و حکیم نازل شده است‏! .» [8]



2 - حق بودن آفرینش جهان

 « ما آسمانها و زمین و آنچه را در میان این دو است جز بحق و برای سرآمد معیّنی نیافریدیم‏؛ امّا کافران از آنچه انذار می‏شوند روی گردانند! »[9] 



3 - مبارزة قاطع بر ضدّ هرگونه شرک و بت‌پرستی شرط پیروزی ایمان و استقامت

 « به آنان بگو: (این معبودهایی را که غیر از خدا پرستش می‏کنید به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریده‏ اند، یا شرکتی در آفرینش آسمانها دارند؟ کتابی آسمانی پیش از این‏، یا اثر علمی از گذشتگان برای من بیاورید [که دلیل صدق گفتار شما باشد] اگر راست می‏ گویید!)   چه کسی گمراهتر است از آن کس که معبودی غیر خدا را می‏خواند که تا قیامت هم به او پاسخ نمی‏ گوید و از خواندن آنها [کاملا] بی‏خبر است‏؟! [و صدای آنها را هیچ نمی‏شنود!]  و هنگامی که مردم محشور می‏شوند، معبودهای آنها دشمنانشان خواهند بود؛ حتّی عبادت آنها را انکار می‏ کنند! 



 هنگامی که آیات روشن ما بر آنان خوانده می‏ شود، کافران در برابر حقّی که برای آنها آمده می‏گویند: (این سحری آشکار است‏!)   بلکه می‏گویند: (این آیات را بر خدا افترا بسته است‏!) بگو: (اگر من آن را بدروغ به خدا نسبت داده باشم [لازم است مرا رسوا کند و] شما نمی‏توانید در برابر خداوند از من دفاع کنید! او کارهایی را که شما در آن وارد می‏ شوید بهتر می‏ داند؛ همین بس که خداوند گواه میان من و شما باشد؛ و او آمرزنده و مهربان است‏!)   بگو: (من پیامبر نوظهوری نیستم‏؛ و نمی‏دانم با من و شما چه خواهد شد؛



من تنها از آنچه بر من وحی می‏ شود پیروی می‏ کنم‏، و جز بیم‏ دهنده آشکاری نیستم‏!) . بگو: به من خبر دهید اگر این قرآن از سوی خدا باشد و شما به آن کافر شوید، در حالی که شاهدی از بنی اسرائیل بر آن شهادت دهد، و او ایمان آورد و شما استکبار کنید [چه کسی گمراهتر از شما خواهد بود]؟! خداوند گروه ستمگر را هدایت نمی‏ کند!. کافران درباره مؤمنان چنین گفتند: اگر [اسلام‏] چیز خوبی بود، هرگز آنها [در پذیرش آن‏] بر ما پیشی نمی‏گرفتند! و چون خودشان بوسیله آن هدایت نشدند می‏ گویند: این یک دروغ قدیمی است‏! . و پیش از آن‏، کتاب موسی که پیشوا و رحمت بود [نشانه‏ های آن را بیان کرده‏]، و این کتاب هماهنگ با نشانه‏های تورات است در حالی که به زبان عربی و فصیح و گویاست‏، تا ظالمان را بیم دهد و برای نیکوکاران بشارتی باشد! .



کسانی که گفتند:  پروردگار ما اللّه است، سپس استقامت کردند، نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می‏ شوند. . آنها اهل بهشتند و جاودانه در آن می‏ مانند؛ این پاداش اعمالی است که انجام می‏ دادند.»[10]



 4-  احسان به پدر و مادر

  « ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‏ کند و با ناراحتی بر زمین می‏ گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است‏؛ تا زمانی که به کمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد می‏ گوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی بجا آورم و کار شایسته ‏ای انجام دهم که از آن خشنود باشی‏، و فرزندان مرا صالح گردان‏؛ من به سوی تو بازمی‏ گردم و توبه می‏ کنم‏، و من از مسلمانانم‏! »[11]



5 - توحید مردم در مسئلة معاد و دادگاه عدل پروردگار

 « آن روز که کافران را بر آتش عرضه می‏ کنند [به آنها گفته می‏شود:] از طیّبات و لذائذ در زندگی دنیا خود استفاده کردید و از آن بهره گرفتید؛ اما امروز عذاب ذلّت‏بار بخاطر استکباری که در زمین بناحق کردید و بخاطر گناهانی که انجام می‏دادید؛ جزای شما خواهد بود! »[12]



 6- هشدار به مشرکان و مجرمان

به عنوان هشدار به مشرکان و مجرمان گوشه‌ای از داستان قوم عاد را که ساکن سرزمین احقاف بودند : «[سرگذشت هود] برادر قوم عاد را یاد کن‏، آن زمان که قومش را در سرزمین (احقاف‏) بیم داد در حالی که پیامبران زیادی قبل از او در گذشته‏ های دور و نزدیک آمده بودند که‏: جز خدای یگانه را نپرستید! [و گفت‏:] من بر شما از عذاب روزی بزرگ می‏ ترسم‏!  آنها گفتند: آیا آمده ‏ای که ما را [با دروغهایت‏] از معبودانمان بازگردانی‏؟! اگر راست می‏ گویی عذابی را که به ما وعده می‏ دهی بیاور! ...»[13]



 7- اشاره به گسترش و عمومیّت دعوت پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ

تا آنجا که شامل طایفة جنّ هم می‌شود: « به یاد آور] هنگامی که گروهی از جنّ را به سوی تو متوجّه ساختیم که قرآن را بشنوند؛ وقتی حضور یافتند به یکدیگر گفتند: (خاموش باشید و بشنوید!) و هنگامی که پایان گرفت‏، به سوی قوم خود بازگشتند و آنها را بیم دادند!   گفتند: (ای قوم ما! ما کتابی را شنیدیم که بعد از موسی نازل شده‏، هماهنگ با نشانه‏های کتابهای پیش از آن‏، که به سوی حقّ و راه راست هدایت می‏ کند.   ای قوم ما! دعوت کننده الهی را اجابت کنید و به او ایمان آورید تا گناهانتان را ببخشد و شما را از عذابی دردناک پناه دهد!   و هر کس به دعوت کننده الهی پاسخ نگوید، هرگز نمی‏ تواند از چنگال عذاب الهی در زمین فرار کند، و غیر از خدا یار و یاوری برای او نیست‏؛ چنین کسانی در گمراهی آشکارند!»[14]



8 - دعوت پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ  به صبر و استقامت



 « آیا آنها نمی‏ دانند خداوندی که آسمانها و زمین را آفریده و از آفرینش آنها ناتوان نشده است‏، می‏تواند مُردگان را زنده کند؟! آری او بر هر چیز تواناست‏!   روزی را به یاد آور که کافران را بر آتش عرضه می‏دارند [و به آنها گفته می‏شود:] آیا این حقّ نیست‏؟! می‏ گویند: (آری‏، به پروردگارمان سوگند [که حقّ است‏]!) [در این هنگام خداوند] می‏ گوید: (پس عذاب را بخاطر کفرتان بچشید!)   پس صبر کن آن‏گونه که پیامبران (اُولو العزم‏) صبر کردند، و برای [عذاب‏] آنان شتاب مکن‏! هنگامی که وعده‏ هایی را که به آنها داده می‏شود ببینند، احساس می‏کنند که گویی فقط ساعتی از یک روز [در دنیا] توقّف داشتند؛ این ابلاغی است برای همگان‏؛ آیا جز قوم فاسق هلاک می‏ شوند؟! » [15]





منابع:

[1]. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، الدار الشامیه، 1416 ق، ص 248.

[2]. احقاف/ 21

[3]. ابو علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات مکتبه آیت الله المرعشی، 1403 ق، ج 5،  ص 89 .

[4]. کلانتری، الیاس، لغات قرآن در تفسیر مجمع البیان، انتشارات بیان، 1363، ص 14.

[5]. میرزا ابوالحسن شعرانی، نشر طوبی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1398 ق، ج 1، ص 181.

[6]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات اسلامیه، 1364، ج 21،  ص 351 .

[7]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1393 ق، ج 18، ص 184.

[8]  . احقاف / 2 – 1 .

[9]  . احقاف / 3 .

[10]  . احقاف / 14 – 4 .

[11]  . احقاف / 15

[12]  . احقاف / 20.

[13]  . احقاف / 28- 21 .

[14]  . احقاف / 32- 29 .

[15]  . احقاف / 35 – 33 .

مرکز پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم