پس از فروپاشی شوروی و پیدایی دولت های جدید در حوزه دریای خزر، تعاریف این کشورها از منافع ملی خود شرایط پیچیده ای را در این حوزه پدید آورد. قزاقستان با وجود کانال ولگا – دن که دریای خزر را از راه دریاهای بالتیک و سیاه به آب های آزاد مربوط می سازد، این پهنه آبی را دریای آزاد تلقی کرده و به استفاده از دریای خزر براساس کنوانسیون 1982 حقوق دریاها تأکید کرد. سپس در سال 1998 موافقتنامه دو جانبه‌ای را با روسیه و در سال 2001 با جمهوری آذربایجان امضا کرد. روسیه سیاست مشاع در سطح و تقسیم در زیر بستر را هدف قرار داده که «رژیم حقوقی دوگانه» برای این دریاچه خوانده شده است. روسیه، قزاقستان و جمهوری آذربایجان براساس قراردادی در سال 2003 با وجود اعتراض جمهوری اسلامی ایران 64 درصد دریا را بین خود تقسیم کردند. اما هنوز رژیم حقوقی مورد توافق همه کشورهای ساحلی ایجاد نشده است.



دریای خزر با نظام محیط‌زیست استثنایی، آبزیان و جانداران گوناگونی را در خود جای داده است، ولی آنچه موجب اهمیت این دریا شد، منابع انرژی (نفت و گاز) آن است. این منابع در سال‌های پس از فروپاشی اتحاد شوروی، زمینه را برای شکل‌گرفتن رقابت‌های گسترده‌ای فراهم کرد و یادآور «بازی بزرگ» است. مسئله چگونگی بهره‌برداری از منابع انرژی ارتباط نزدیکی با خطوط انتقال آن از این منطقه پیدا کرده است.  مسئله مهمی که می‌تواند حتی امنیت کشورهای ساحلی خزر را تهدید کند، شرایط زیست‌محیطی دریای خزر است. توسعه زیرساخت‌های فیزیکی شهری و دگرگونی خط ساحلی ، بهره‌برداری نامناسب از منابع شیلات ، فعالیت‌های کشاورزی با استفاده از آفت‌کش‌ها، کود و سایر مواد شیمیایی کشاورزی سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی در سواحل خزر شده است. این آلودگی به‌دلیل ورود فاضلاب و پساب‌های کشاورزی است. نبود مدیریت پساب‌های مراکز صنعتی سبب‌شده سالانه هزاران لیتر فاضلاب وارد دریای خزر شود. آلودگی دریای خزر ناشی از ورود آلاینده‌های با منشاء خشکی است. بنابراین برای کاهش مشکلات زیست‌محیطی این دریا باید اقدام‌های حفاظتی را از سواحل کشورهای حاشیه شروع کرد. همکاری-های ساحلی با هدف کاهش مشکلات موجود در این دریاچه  می‌تواند راهبردی مناسب برای کاهش مشکلات زیست محیطی دریای خزر باشد.



 1-پسماندهای خانگی، صنعتی، کشاورزی

بیشتر جمعیت دریای خزر در سواحل آن که طول آن در حدود 6800 کیلومتر است، در شمال، جنوب و غرب این دریا ساکن هستند. رودخانه ولگا با با بستر زهکشی به مساحت 1400000 کیلومترمربع سالانه معادل 240 میلیارد متر مربع آب دریای خزر را تامین می کند. بیش از 95 درصد آلودگی دریای خزر به‌دلیل آلودگی رودخانه ولگا است. توسعه شهری در سواحل دریای خزر یکی از منابع آلوده‌کننده اصلی دریا است. توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت مناطق ساحلی سبب افزایش فاضلاب و زباله شده است. آلودگی زیست محیطی دریای خزر از این جهت که بیشتر جمعیت جهان در نواحی ساحلی زندگی می‌کنند و بسیاری از صنایع در ناحیه ساحلی مستقر هستند، بسیار اهمیت دارد. آلودگی از راه سواحل به دریا وارد می‌شود. سپس از طریق دریا وارد مناطق ساحلی می‌شود. برای سهولت در حمل‌ونقل، بسیاری از صنایع در کنار ساحل ایجاد شدند. موادزاید و آلوده‌کننده از راه 80 رودخانه از کشورهای حاشیه وارد دریای خزر می شود.



2- آلودگی‌های نفتی

دکل‌های پوسیده، خاک و آب سمی، گودال‌های نفت و شعله‌های مهار‌نشده چاه نفت از نتایج فرعی استخراج نفت شوروی در منطقه دریای خزر بودند. با وجود سرازیرشدن میلیاردها دلار با سرمایه‌گذاری خارجی، بسیاری از چاه‌های نفت دوره اتحاد شوروی باقی مانده‌اند. استخراج نفت و گاز، همراه با انتقال و تولید صنعتی، منبع آلودگی هوا، آب و خاک در دریای خزر بوده است. آلودگی مناطق نفت‌خیز و پالایشگاه‌ها تا حد زیادی ناشی از به‌کارگیری فناوری قدیمی و ناکارآمد، بدعمل‌کردن تجهیزات و یا غفلت انسان است. با این‌حال، حتی فرایندهای مناسب برای استخراج نفت و گاز هم تاثیرهای محیطی دارند. صدای بلند ناشی از پژوهش‌های لرزه‌ای برای کاوش نفت و گاز  می‌تواند تاثیرهای منفی بر موجودات زنده و به‌ویژه ماهی‌ها داشته باشد. حفاری چاه‌های نفت دور از ساحل سبب ورود مواد معدنی مختلف به محیط زندگی آبزیان می‌شود که شامل مواد غیرسمی مانند لجن و بریده تکه سنگ‌های ناشی از حفاری در آب و همچنین مایع‌های سمی می‌شود. نشت نفت از دکل‌های حفاری به‌صورت تصادفی یا  انتشار فاضلاب و شستن کف اسکله شامل روغن‌های صنعتی مثل گریس، محلول چسب و مانند آن موجب آلودگی می‌شود.



سالانه هزاران تن مواد نفتی وارد دریای خزر می‌شود که تهدید جدی برای محیط زیست سواحل خزر است. از آثار مهم آلودگی آب با منشا نفت، آلودگی‌هایی است که موجب کاهش آبزیان دریایی و مرگ ماهیان می‌شود. نفت جذب پوست آبزیان دریایی می‌شود و مقداری نیز رسوب کرده و موجب آلودگی دریا می‌شود. بخشی نیز به شکل لایه نازکی در سطح دریا قرارگرفته از نفوذ نور خورشید جلوگیری می‌کند. میانگین تخلیه سالانه مواد نفتی به دریای خزر 60000 تن، سولفیت 240000 تن، کلرین را 400000 تن است. با توجه به بسته‌بودن دریای خزر همه آلاینده‌ها در حوضه دریا انباشته‌شده و موجب آلودگی سواحل می-شنوند  آلودگی اتمسفر در سطح منطقه‌ای مورد توجه قرار گرفته و مسئله حفاری در بستر عمیق دریاها مسئله آینده مجامع بین‌المللی است. آلودگی ناشی از فعالیت کشتی‌ها هدف اصلی اقدام حقوقی در سطح جهانی بوده است. کنوانسیون بین‌المللی 1954 برای جلوگیری از آلودگی نفتی دریاها، اولین مقررات جهانی را عرضه کرد که البته محدود به مبارزه با تخلیه عمدی در برخی مناطق در اقیانوس‌ها بود. تخلیه مواد زائد هم به‌گونه‌ای تنظیم مقررات جهان‌شمول دست یافته که در کنوانسیون 1972 جلوگیری از آلودگی دریایی ناشی از تخلیه مواد زائد و دیگر مواد بازتاب یافته است.



مسائل محیطی در انتخاب مسیرهای صادرکننده نفت و گاز منطقه نقش مهمی داشته‌اند. مسیرهای انتقال شرق به غرب نفوذ بیشتری دارند. در مجموع سلامت محیط‌زیست دریای سیاه و به‌ویژه تنگه بسفر عامل مهمی‌شده است که بر انتخاب مسیرهای نهایی به‌ویژه برای نفت تاثیر می‌گذارند. انتقال نفت و گاز از راه خط‌لوله، با امکان وجود نشت و ریزش، خطر زیادی به همراه دارد. در منطقه دریای خزر به‌دلیل کارشکنی، این خطرها بیشتر شده‌اند. برخی کشمکش‌ها در منطقه دریای خزر حل‌نشده باقی مانده‌اند. مشکل ایجاد امنیت در خط‌لوله‌ها در طول فاصله‌های طولانی، همچنین وابستگی اقتصاد کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان به درآمد این صادرات، سبب می‌شوند خط لوله‌های نفت و گاز هدف اصلی کارشکنی قرار بگیرند. گروه‌های جدایی‌طلبی که یک خط‌لوله نفت یا گاز را مورد هدف قرار می‌دهند، می‌توانند سبب بروز فاجعه در محیط‌زیست شوند. زیرا انفجار در یک خط‌لوله موجب نشت زیادی می‌شود. واردکردن این‌گونه خسارت‌ها تاکنون در خط لوله‌های باکو ـ نووروسیسک در چچن و باکو ـ سوپسا در گرجستان موجب بروز مشکلات جدی شده است. در این رابطه روند رو به گسترش و بی‌رویه فعالیت‌های لرزه‌نگاری، حفاری و اکتشاف در بستر دریای خزر و تردد نفت‌کش‌ها در این منطقه مشکلات زیست‌محیطی را تشدید کرده است. بخشی از مواد‌نفتی وارد‌شده در دریای خزر به‌سرعت تبخیر شده، وارد هوا می‌شود و آن را هم آلوده می‌کند. بخش دیگر هم بر روی آب شناور می‌ماند و خوراک ماهیان و سایر آبزیان می‌شود. در این میان پوست ماهیان و کف دریا نیز از آلودگی‌های نفتی در امان نخواهد بود. در همه کشورهای حاشیه دریای خزر، به منظور توسعه فعالیت‏های کشاورزی و اقتصادی دخالت‏هایی نامعقول در اکوسیستم دریای خزر و حوزه آبریز آن صورت گرفته است که آثار زیان‌بار و جبران‏ناپذیری بر تنوع زیستی و محیط زیست این دریا گذاشته است. آلودگی نفتی برای پرندگانی که از ماهیان دریای خزر تغذیه می‌کنند نیز خطرناک است و موجب مسمومیت آنها و در بلندمدت و سبب ازبین‌رفتن ماده عایق بدنشان و سرمازدگی می‌شود.



3-آثار زیست‌محیطی گردشگری ساحلی

مناطق ساحلی به‌طور فزاینده‌ای به عنوان مقصد گردشگران مطرح است که به‌دلیل مزایای هوای معتدل، سواحل بی‌نظیر به‌طور چشمگیری مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. نبود سیستم مناسب فاضلاب برای هتلها و مکانهای گردشگری موجب آلودگی آبهای زیرزمینی را ازطریق فاضلاب و رودخانه، دریاچه و ساحل می شود. فعالیتهای گردشگری مانند حمل و نقل قایقهای موتوری گردشگران، ریخته‌شدن سوخت قایقها به دریا، تمیزکردن قایقها و ریختن آب کثیف آن به دریا، به‌ویژه در بنادر بسته که سیستم چرخش آب کند است، موجب آلودگی سواحل می‌شود. افزایش فعالیت‌های انسانی در مناطق ساحلی و رعایت‌نکردن اصول حفاظت از محیط زیست، سبب افزایش حجم مواد زاید در سواحل می‌شود. روش دفن زباله به علت بالابودن سطح آب زیرزمینی سبب آلودگی آبهای زیرزمینی نواحی ساحلی می‌شود.ایجاد کارخانه‌های تولید کمپوست نیز باوجود هزینه‌های بسیار زیاد، هنوز نتوانسته است، این مشکل را حل کند. علاوه بر آلودگی‌های صنعتی که از راه رودخانه‌ها به دریا می‌ریزند، فاضلابهای شهری و روستایی نیز که از راه چاههای جذبی، به دریا وارد می‌شود.



 4- هجوم گونه‌های مهاجم دریایی

دریای خزر به‌سبب تنوع گونه‌ای منحصر ارزش‌های اکولوژیکی و اقتصادی بسیار دارد. میان کاهش ذخایر ماهی کیلکا و حضور شانه‌دار مهاجم در خزر رابطه علّی وجود دارد. صنعت صیادی در سواحل جنوبی خزر در سال‌های 1379 تا 1383 متحمل خسارتی بالغ بر 5/962 میلیارد ریال شده است. این خسارت مبلغ هنگفتی است که بر جامعه ساحل‌نشین و سرمایه‌گذاران در این بخش و نیز دولت تحمیل کرد. پیامدهای اجتماعی آن مانند بیکاری، مهاجرت رخ نشان داده است. بنابراین اقدام سریع جهت کاهش آثار این تهاجم به‌طور خاص و در کل تبیین و اجرای قوانین عملی برای مبارزه با تهاجم گونه‌های غیربومی به اکوسیستم-های دریایی ضرورت دارد. دریای خزر از راه کانال ولگا - دن با اقیانوس‌ها جهان رابطه دارد که سبب ورود گونه‌های مهاجم از راه آب توازن کشتی به دریای خزر شده است. مسدودشدن مسیر مهاجرت تخریب و کاهش مناطق تخم‌ریزی طبیعی سبب شده است که تخم‌ریزی طبیعی بعضی از گونه‌های خاویاری کاملا از بین برود. در کشور‌های حاشیه دریای خزر به‌منظور توسعه فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی دخالت های غیرمعقولانه در اکوسیستم دریای خزر و حوضه آبریز آن صورت گرفته، که آثار زیان‌بار و جبران-ناپذیری بر تنوع‌زیستی و محیط‌زیست این دریا گذاشته است.



5- مشکلات زیست‌محیطی نوسان آب دریای خزر

یکی ازمشکلات مناطق ساحلی دریای خزر افزایش ارتفاع سطح آب دریای خزر، تأثیرهای مخرب آن بر تأسیسات نیروی دریایی، بندری و شیلات، صنایع کشتیرانی، حمل و نقل، نیروگاه برق نکا، ناحیه‌های مسکونی و نیز صدمات جبران‌ناپذیر محیط‌زیست ساحلی است. افزایش آب دریای خزر با پیشروی به داخل خشکی همراه است و سبب‌شده تا هزاران کیلومتر از خشکی در خط ساحلی به زیرآب رود. بسیاری از مزارع کشاورزی، مراکز مسکونی، جاده ها دچارآبگرفتگی شدند. این موضوع سبب شد مواد آلاینده خشکی وارد آب  شود. بالاآمدن آب خسارات زیست محیطی واقتصادی زیادی را به کشورهای ساحلی تحمیل می‌کند.



مدیریت زیست‌محیطی در سواحل دریای خزر نیازمند رویکرد فرابخشی و جامع در چارچوپ مدیریت یکپارچه است. از آن جا که دولت‌ها تنها بازیگر فعال در مدیریت سواحل نیستند، باید شرایط و امکانات را برای مشارکت بخش غیردولتی و خصوصی در سطح‌ملی و منطقه‌ای فراهم  کرد و می‌تواند برای حل مشکلات آینده نیز پاسخ ارائه دهد. این مشکلات ناشی از نبود مدیریت فرابخشی و منسجم در سواحل دریای خزر است. مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی به عنوان رویکردی جدید مطرح شده است که می‌تواند سبب کاهش مشکلات زیست‌محیطی در دریای خزر شود. این رویکرد مبتنی بر اصول توسعه پایدار است که سبب ایجاد تعادل بین توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست مناطق ساحلی می‌شود. مدیریت یکپارچه سواحل فرایندی مستمر برای ترویج توسعه پایدار است. مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی با نگاهی فرابخشی به مشکلات محیط‌زیستی رویکرد موثری در کاهش مشکلات زیست‌محیطی دریای خزر است.



با توجه به وضعیت ویژه دریای خزر به‌نظر می‌رسد رسیدن به توافق کامل میان کشورهای ساحلی در بهره‌برداری از منافع مشترک و مقابله با تهدیدهای مشترک ناشی از خطرهای زیست‌محیطی، شرط لازم و ضروری بهره‌برداری از منابع انرژی دریای خزر است. در این زمینه تجارب موفقی در دریاچه‌های مشابه در جهان وجود داشته است که می‌تواند الگوی مناسبی در این زمینه قرار گیرد، ولی برخی از کشورهای ساحلی مانند جمهوری آذربایجان سیاست نگران‌کننده‌ای را به اجرا گذاشته‌اند و آن باز کردن پای بیگانگان به حوزه دریای خزر برای تقویت مواضع خود است. با توجه به اینکه هنوز یک نظام حقوقی مورد اجماع دولت‌های ساحلی برای دریای خزر وجود ندارد و خطر زیست‌محیطی شدیدی این حوزه آبی را تهدید می‌کند، هر مذاکره‌ای در مورد مسایل حقوقی، باید شامل حل نگرانی‌های زیست‌محیطی این دریا نیز بشود.