شبها هوا خنکتر بود و کمی باد میآمد و هر کسی میتوانست تا وقتی که به خواب میرود، ستارههای درخشان را در آسمان بالای سرش ببیند. الآن که هوای شهرها با دود و گرد و غبار کدر شده، امید زیادی به دیدن ستارهها نیست، اما اگر هوس کردید به تماشای ستارهها مشغول شوید، میتوانید سراغ یک سرگرمی رایج به اسم «نجوم آماتوری» بروید.
محمدجواد ترابی، روزنامهنگار علم و سردبیر مجلهی دانشمند که مدتی طولانی در این رشته تجربه دارد، برای ما از ستارهشناسانی میگوید که در همین آسمان بالای سرمان رنگها و تصاویر شگفتانگیزی را پیدا میکنند.
اینجا یک اشتباه کوچک اتفاق میافتد. آماتور به معنی تازهکار و ناآشنا نیست. آماتور در اینجا یعنی کسی که علاقهمند است. بگذارید از جای دیگری شروع کنیم. نجوم حرفهای یک کار دقیق علمی دانشگاهی است. باید اول لیسانس فیزیک بگیرید. بعد برای فوقلیسانس یکی از گرایشهای نجوم را انتخاب کنید. دو گرایش اصلی این رشته، اختر فیزیک و کیهانشناسی است. بعد هم بهسوی دکترا پیش بروید که سطح علمی خوبی دارد، اما تعداد کمی از دانشجویان تا این مرحله تحصیل میکنند.
دانشجوها در هر مرحله، چه درسهایی میخوانند؟
در لیسانس الکترومغناطیس، مکانیک تحلیلی، مکانیک کوانتومی و مانند آن را میخوانند و در کارشناسی ارشد، اختر فیزیک، تحول ستارهها و منظومهها یا مثلاً در کیهانشناسی مباحث کلی کیهان مانند مهبانگ، ساختار عالم و مادهی تاریک. در فوقلیسانس گرایشهای دیگری مثل فیزیکخورشید یا گرانش هم وجود دارد.
و نجوم آماتوری؟
آماتور کسی است که به یک رشتهی علمی علاقه دارد، اما لزوماً در آن رشته تحصیل نمیکند. الآن در ایران افراد ماهری داریم که اجرام آسمانی را میشناسند و میتوانند تلسکوپ را هدایت کنند؛ کار این افراد بر اساس رصد است. نجوم آماتوری بیشتر از هرچیزی به کوهنوردی شباهت دارد. کسانی هستند که در دل طبیعت سفر میکنند و با پدیدههای زیستشناسی و زمینشناسی آشنا میشوند، ولی تحصیل دانشگاهی مرتبط ندارند. خیلی اوقات نتیجهی پیمایشهای آنها تکمیلکنندهی اطلاعات دانشگاهی است و به درد کسانی میخورد که در حال کار علمی هستند. به این پروژهها، پروژههای علوم شهروندی میگویند.
منجمهای آماتور معمولاً چه سنی دارند؟
منجمهای آماتور میتوانند هر سن و جنسی داشته باشند. واقعاً هم در این گروهها از کودک تا پیرمرد هستند. در خارج از ایران ظاهراً نجوم آماتوری در سن بازنشستگی بیشتر طرفدار دارد، اما نمیشود اینطور تقسیم بندی کرد. چون تعداد زیادی از طرفداران این رشته در ایران نوجوانان هستند.
یادم است که یک دهه قبل، نجوم آماتوری طرفداران زیادی داشت، نه؟
بله. در دههی 80 یک موج بزرگ از طرفداران نجوم آماتوری به راه افتاده بود که میانگین سنی آنها 16 و 17 سال بود. افرادی از اول دبیرستان تا آخر دانشگاه میانآنها بودند که به این کار علاقه داشتند. المپیاد نجوم هم آن موقع خیلی متقاضی داشت. اول مدارس سمپاد (تیزهوشان) بهصورت محدود المپیاد نجوم را برگزار میکردند و بعد این المپیاد زیر نظر باشگاه دانشپژوهان جوان قرار گرفت.
چرا کار این انجمنها کمتر شده است؟
دلایل زیادی دارد. من فکر میکنم سرگرمیهای دیگری پیدا شده که عامل خوبی برای پرتکردن حواس آدمها از نجوم است. در المپیاد نجوم هم به این برخورد کردیم که بعضیها میخواستند از راه برندهشدن در المپیاد به دانشگاه بروند. البته نمیشود به آنها انتقاد کرد که این راه را انتخاب کردند ولی خیلی از این بچهها وقتی به دانشگاه رفتند، دیگر هیچ سراغی از نجوم نگرفتند. البته نجوم آماتوری هنوز هم فعال است. مثلاً در «ماراتن مسیه» که در یک شب تمام اجرام فهرست مسیه را رصد میکنند، رصدگران سراسر کشور هنوز حضور فعالی دارند.
اگر حالا کسی به نجوم آماتوری علاقه داشته باشد باید چهکار کند؟
مهمتر از همهچیز مطالعه است. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، رصدخانهها و همینطور انجمنها و رسانههای نجومی، دورههای کوتاهمدت زیادی در زمینههای مختلف برگزار میکنند. از این راه میشود اطلاعات مقدماتی را بهدست آورد. این قسمت خیلی مهم است و نباید بدون اطلاعات کافی کار را شروع کرد. یک موضوع مهم که علاقهمندان باید مراقب آن باشند، این است که اسیر تبلیغات فروشگاههایی نشوند که فقط به سود تجاری فکر میکنند و تلسکوپهای بدون کیفیت و گرانقیمت میفروشند.
فکر میکنید کلاً نجوم برای نوجوانها جالب باشد؟
بله، من از سال 1383 در مدارس نجوم درس میدادم و برای همهی دانشآموزان خیلی جالب بود. حتی برای بچههای ابتدایی. در رصدخانهها هم کلاسهای آموزشی میگذاشتیم. بچهها در دبستان و راهنمایی ذهن پرسشگری داشتند و خیلی با صداقت گوش میدادند. به این فکر نمیکردند چیزی که توی کلاس یاد میگیرند در امتحان میآید یا نه.
برای یک کودک یا نوجوان که ممکن است تصور درستی از فضا هم نداشته باشد، چه چیزی از نجوم جالب است؟
بچهها دو موضوع را خیلی خوب درک میکنند؛ یکی حس درک ابعاد و دیگری گرانش. مثلاً با فیلم و اسلاید به آنها نشان میدادیم که یک آدم در روی زمین ایستاده است. بعد منطقهای که در آن قرار داشت، بعد همینطور بزرگتر و بزرگتر میشد تا به کرهی زمین و فضا میرسیدیم. بعد که اینها را یاد میگرفتند نکات دیگر را میگفتیم.
مثلاً اینکه کوهها قرار نیست در همهی سیارهها مثل زمین باشند و چگونه کوهی روی مریخ قرار دارد که 27 کیلومتر ارتفاع دارد و سه برابر اورست است. موضوع بعدی هم گرانش بود و اینکه چگونه وقتی هر جرم آسمانی، ماده بیشتری داشته باشد؛ هم به خودش و هم به دیگر اجرام نیروی جاذبهی بیشتری وارد میسازد و آنها را جذب میکند. تمام اینها چگونه باعث میشود که یک سیاره، یک ستاره یا یک جرم آسمانی دیگر شکل بگیرد.
اگر الآن یک نوجوان بخواهد با نجوم آماتوری آشنا شود، چهکار باید بکند؟
پیشنهادم به چنین کسانی این است که یکبار به همراه خانواده از شهر خارج شوند و در جایی کاملاً باز با هوای صاف و آرام منتظر رسیدن شب بمانند. وقتی هوا تاریک شد زیرانداز بیندازند، دراز بکشند و به آسمان نگاه کنند. دنیای زیبایی که میبینند هر کسی را چنان مسحور میکند که نمیتواند از آن دل بکند.
جذابترین کار منجمان آماتور
از محمدجواد ترابی میپرسیم که در گروهها و انجمنهای نجوم آماتوری معمولاً چه کارهایی انجام میشود؟
نجوم آماتوری در ایران چند گرایش اصلی دارد؛ مانند رصد اجرام منظومهی شمسی، رصد اجرام دوردست، رؤیت هلال و عکاسی نجومی. چند گرایش تخصصی هم دارد مانند ترویج علم، اختفاها، ساخت ساعت آفتابی و...
دو رشتهی عکاسی نجومی و رؤیت هلال در کشور ما بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در رصد اجرام دوردست هم وضعیت خوبی داریم، اما محدود به رصد است نه ثبت. هزینهی خرید ابزار آن هم زیاد است. سالهای
82 یا 83 قیمت این ابزارها خیلی زیاد بود، اما حالا کمتر شده است و تلسکوپهای مجهز آماتوری هم در دسترس است. البته اگر بخواهید تلسکوپ موتوردار بخرید باید بیشتر از چندمیلیون تومان هزینه کنید.
* * *
احتمالاً عکاسی نجومی همان تصاویر رنگارنگ از ستارههای ابرمانند و درخشان است. ترابی در اینباره میگوید: «عکاسی نجومی بر اساس یک اصل مهم کار میکند. اگر نور کم باشد، چشم انسان رنگها را خوب تشخیص نمیدهد. ستارهها و اجرام آسمانی رنگهای خیلی متفاوت و جذابی دارند، اما بهخاطر اینکه نور آنها برای چشم انسان کم است ما همهی آنها را تقریباً تکرنگ میبینیم. اگر دوربین مدت زیادی از ستارهها عکس بگیرد و نور همهی آنها را جذب کند، عکس رنگی میشود.
الآن عکاسانی هم هستند که دوربین دیجیتال را به تلسکوپ وصل میکنند و با ترکیبکردن عکسهای پشتسرهم رنگهایی نزدیک بهواقع را بهدست میآورند و عکسهایی به دست میآورند که دستِ کمی از عکسهای حرفهای رصدخانهها ندارد. من خودم با دوربین آنالوگ هم این کار را انجام دادهام. یک شیوهی عکسگرفتن هم ثبت حرکت ستارهها است. مثلاً دوربین را روی سه پایه میگذارند و هر 30 ثانیه یک عکس میگیرند. وقتی این کار با تنظیمات مناسب انجام شود، خطهای نورانی روی آسمان میافتد که همان ستارهها هستند.»
* * *
اسم رؤیت هلال را حتماً در آخر ماه رمضان زیاد شنیدهاید. سردبیر مجلهی دانشمند دربارهی رؤیت هلال میگوید: «رؤیت هلال، مثل ماهیگیری است و باید برای آن خیلی صبور بود و مهارت کافی داشت. این اتفاق زمانی میافتد که ماه حدوداً بین خورشید و زمین باشد. در نتیجه پشت ماه روشن است نه طرفی که رو به ما قرار دارد. بعد در یک فرصت کوتاه بعد از غروب گوشهی کوچکی از آن طرف که روشن است دیده میشود که همان هلال اول ماه است. در رصد هلال با تلسکوپ باید خیلی مراقب بود که تلسکوپ به سمت خورشید نشانه نرود وگرنه چشم را میسوزاند.
برای دیدن هلال ماه شوال و اعلام عید فطر هم ستاد استهلال تشکیل شده است که اعضای آن در تمام کشور رؤیت هلال را انجام میدهند.»
نجوم و روزنامهنگاری
اولین باری که به تلویزیون رفتم سال 86 در ویژه برنامهی زندهی روز نجوم در برنامهی آسمان شب به عنوان مجری، کارشناس بودم و بعد هم تا سال 90 این را کار را ادامه دادم و با آقای سیاوش صفاریانپور همکار بودم. این برنامه، در دو سال اول حضورم زنده پخش میشد و بعد بهصورت ضبط شده در آمد. همان سالها، از دانشگاه امیرکبیر لیسانس فیزیک گرفتم، ولی کارکردن در رسانهها باعث شده بود که به این کار علاقهمند شوم.
این بود که یک دورهی روزنامهنگاری گذراندم و بعد به دنبال تحصیلات عالی رفتم و فوقلیسانس روزنامهنگاری گرفتم. در مجلهی «دانستنیها» ستوننویس ثابت بودم و در ضمیمههای سیب جامجم و مجلهی تندرستی هم کار میکردم. همینطور هم مدتی است که معاون سردبیر روزنامهی «هفت صبح» هستم.
در هر سه رسانه؛ تلویزیون، رادیو و بعد از آن نشریات کار کردهام. از همان سال 1386 همکار مجلهی نجوم هم بودم و بعد عضو تحریریه شدم و از سال 91 تا 94 سردبیر این مجله بودم. دو ماهی است که سردبیر ماهنامهی دانشمند شدهام و البته الآن سرباز هم هستم!!
6993813