این میراث بزرگ اسلامی و انسانی از نظر کمیت و کیفیت قابل مقایسه با میراث هیچیک از شخصیتهای دوران نخستین اسلام و حتی پس از آن نیست و اصولا سطح و محتوای این مجموعه نیز قابل مقایسه با درک و آگاهی و فرهنگ عمومی و بلکه فرهنگ نخبگان آن ایام، نمی باشد.

مقایسه ای اجمالی بین آنچه از سایر صحابه و تابعین و حتی نسل های بعدی به یادگار مانده با آنچه از حضرتش به یادگار مانده است، به خوبی این نکته را روشن می کند و تفاوت فراوان این دو را نشان می دهد.

به عنوان نمونه کافی است تنها خطبه اول نهج البلاغه با آنچه توسط دیگران در زمینه توحید و اسماء و صفات باری بیان شده، مقایسه شود. اصولاً این ادبیات و این نوع بیان و این کیفیت توضیح و تحلیل و استدلال را در متون به یادگار مانده از آن عصر نمی توان یافت. علیرغم این واقعیت موجب تعجب است که نظام اعتقادی و فقهی غیرشیعیان به گونه ای شکل گرفته که امام علی (ع) و میراث بی بدیلش، عملاً در حاشیه قرار گرفته است.

این میراث از زوایای مختلفی قابل بررسی است. یکی از مهمترین هایش این که بدون آن نمی توان موضع گیری ها و تحولات فراوان و سریع دوران حضرتش را درک کرد. خصوصاً که روش تعامل امام در برخورد با افراد و جریان ها، متفاوت و بلکه کاملاً متفاوت با روش حاکم بر دوران خویش بود. اصل برای دیگران نیل به قدرت و حفظ آن از طریق برخورد قهرآمیز و یا برخوردی همراه با خدعه و نیرنگ و تطمیع و تهدید بود. اما امام چنانکه از همین آثار باقی مانده اش برمی آید هیچگاه از چنین روشی سود نجست. هیچکس را به بیعت و اطاعت اجبار نکرد و هیچ فرد و یا گروهی را نفریفت. حتی با مخالفان و دشمنانش با سماحت و بزرگواری رفتار کرد و حرمت شان را پاس داشت. قدرت و حکومت را برای اقامه عدل و برپایی سنّت نبوی می خواست و از آن به نفع خود و یا خویشاوندان و نزدیکان و هم قبیله-ای هایش استفاده نکرد. از نظر او همه مسلمانان یکسان بودند، اعم از آنکه قریشی باشند و یا غیرقریشی، عرب باشند و یا عجم.

برای دریافت فراز و نشیب های آن دوره پرتلاطم به اجبار می باید سیره عملی امام را دریافت. متون تاریخی به تنهایی نمی تواند این سیره را که در حقیقت ملاک اقدامات سلبی و ایجابی آن حضرت بود، نشان دهد. به ویژه که این متون عموماً در فضایی تألیف شده که امام و خاندانش مورد بی مهری و احیاناً خصومت بوده اند و لذا مورخ یا خود شخصاً چنین موضعی داشت و یا مجبور بود مقتضیات زمانش را رعایت کند.

1- نکات فراوانی در زمینه های مختلف از مجموع میراث امام (ع) قابل استنباط است. احتمالاً یکی از تأمل و تأثر برانگیزترین هایش اینکه انسان احساس کند که خالق این آثار تا چه میزان تنها بوده است. نه تنهایی اجتماعی و سیاسی، بلکه تنهایی معرفتی. عموماً تنهایی حضرت را در چارچوب اجتماعی و سیاسی آن درمی یابند اما به واقع تنهایی سخت تر و جانکاه تر این بود که حضرت کمتر می یافت افرادی را که به او گوش سپارند و امام بتواند حقایق برین را برایشان توضیح دهد.

اکثریت مطلق کسانی که در کوفه بودند فاقد آمادگی لازم برای دریافت این معارف بلند بودند و گروهی از آنان که یا خارجی بودند و یا به آنان گرایش داشتند، طبیعتی خشن، بدوی و بی فرهنگ داشتند. کلام امام را به هنگام القاء خطبه قطع می کردند و حتی دشنام می دادند و امام با بزرگواری تمام مانع از تأدیب آنها توسط اصحاب خاصش می گردید. حال آنکه عرف آن روز ایجاب می کرد که چنین اشخاصی کشته شوند و بعدها حاکمان کوفه چنین کردند.

یکبار اشعث بن قیس در میانه خطبه به امام اعتراض کرد و اینکه آنچه می گویید نه به نفع تو که به زیان توست. حضرت عصبانی شد و پاسخ داد اما همین اشعث بعدها به خدمت حاکمان سفّاک و خونریز کوفه در آمد و تمامی دلواپسی اش این بود که مبادا کلامی بگوید که آنان را ناخوش آید و نه تنها موقعیت بلکه جانش را نیز از دست بدهد.

از این همه گذشته نوعی بی فرهنگی و بدویت بر بسیاری از مردم آن ایام حاکم بود. مشکل حضرت تنها با خشونت و جهالت خوارج و دورویی منافقان نبود، افراد عادی هم فاقد حداقلی از تربیت و اخلاق بودند. در اوج القاء خطبه شقشقیه مردی برخاست و نامه ای به امام داد به ناچار امام شروع به قرائت آن کرد و سخنانش قطع گردید. ابن عباس در مجلس حضور داشت و گفت به کلام خود ادامه دهید که امام با بیانی پرایهام عذر خواست. سپس ابن عباس که خود از عالمان و ادیبان بزرگ بود گفت که از قطع هیچ کلامی همچون قطع این خطبه متأثّر نشده است.

سخنانی در این سطح از فصاحت و بلاغت توسط فردی عادی از هم گسیخته می شود. گویی این شخص هیچ تصوری از آنچه القاء می شده و زیبایی و بدیع بودن آن نداشته است. مضافاً که فاقد تربیت لازم برای عدم قطع سخنان خطیب بوده و اینکه به او مهلت دهد تا گفتارش تمام شود. حضرت مجبور بود چنین کسانی را تحمل کند.

در بهترین حالت کسانی چون صحابی معروف سعد بن وقاص بودند که در پاسخ امام که فرمود از من از هر آنچه می خواهید سؤال کنید که با اسرار خلقت آشنا هستم، گفت که چند رشته مو بر سر و صورتم وجود دارد. و امام در چنین محیط جامد و به لحاظ فکری و فرهنگی فقرزده ای چه می توانست انجام دهد؟

2- چنین بود تنهایی معرفتی امام. این درست است که امامان معصوم دیگر نیز کما بیش در چنین شرائطی می زیستند، اما مشکل در مورد امام علی این بود که حضرتش در رأس قدرت بود و می توانست و می بایست سخن بگوید و دیگر ائمه در چنین موقعیتی نبودند. شاید به همین علت بود که میراث معرفتی آنان در قالب دعا بیان شده است و نه القاء خطبه. به هنگام القاء خطبه حداقلی از تعامل شنوندگان ضروری است. در غیر این صورت خطبه معنا پیدا نمی کند و اصولاً کلام منعقد نمی شود.

احتمالاً تنها عاملی که توجه شنوندگان را به خود جلب می کرد کلام بلیغ و سحرآسای امام بود نه معارف نهفته در پشت آن. هنگامی که حضرت زینب، پس از واقعه عاشورا در مجلس ابن زیاد لب به سخن گشود، او گفت سخن به سجع می گوید و پدرش نیز چنین بود. این نشان دهنده تلقی عمومی کسانی بود که امام برایشان سخن می گفت. مسحور ظاهر کلام می شدند و نه محتوای آن. البته بودند اقلیت بسیار کوچکی که کلام امام را درمی یافتند.

هنگامی که همّام از امام با اصرار درخواست کرد که صفات متقین را برایش شرح دهد آنچنان مجذوب شد که قالب تهی کرد. ظاهراً این تنها موردی است که چنین شده است، اما به هر حال این نشان از این واقعیت دارد که اقلیتی بوده اند که این گونه تحت تأثیر معارف بلند القا شده قرار می گرفته اند.

متأسفانه اکثریت این اقلیت کوچک در طی جنگ صفین به شهادت رسیدند و از این پس امام احساس تنهایی بیشتری می کرد و این نکته از سخنان و خطبه های ماه های پایانی عمر شریفش برمی آید. اگرچه بیشتر این سخنان ناظر به تأثر امام از سستی و رخوت کوفیان در قبال ترک تازی های شامیان است.

اشتیاق امام برای بیان حقایق متعالی چنان بود که هنگامی که در آغاز کشاکش جنگ صفین مردی شامی از حضرتش درباره قضا و قدر سؤال کرد که مورد اعتراض شدید اصحاب امام قرار گرفت، امام آنان را آرام کرد و فرمود اصولاً برای بیان همین حقایق است که می جنگیم و خود به توضیح پرداخت. گویی حضرت قدرت را برای بیان حقیقت می خواست.

در طول تاریخ پیوسته کسانی بوده اند که فراتز از زمان و مکان خویش بوده اند. این فراتری به نوبه خود نوعی تنهایی را موجب می شود. و امام با مقیاسی به مراتب بسیار بیشتر، چنین بود. مسئله فقط بیان معارف بلند آسمانی نبود، سیره امام بعضاً مورد اعتراض نزدیکان حضرت بود و آن هم از سر دوستی و دلسوزی. توصیه آنان به تحمل معاویه از همین بابت بود.

3- در دوران پایانی عمر امام تعدادی از شیعیان پاکباخته همچون حجربن عدی و عمرو بن حمق به خدمتش رسیدند و نظر حضرت را درباره شیخین سؤال کردند. این جریان پس از سقوط مصر توسط شامیان بود که امام را عمیقاً متأثر ساخته بود. حضرت با ناراحتی فرمود آیا می انگارید زمان طرح چنین مسائلی فرا رسیده است؟ در حالی که مصر را تصرف کرده و شیعیانم را کشته اند. رساله ای خواهم نگاشت و پاسخ تان را خواهم گفت. از شما می خواهم حقوق ضایع شده ام را جبران کنید و نوشتارم را بر شیعیانم بخوانید و پیوسته مددکار حق و حقیقت باشید. رساله یادشده یکی از زیباترین ها و ضمناً راه-گشاترین ها در زمینه مسائلی است که شیعیان و اهل سنت در مورد آن به دو گونه می اندیشند.

چنانکه گفتیم تنهایی امام صرفاً به این علت نبود که کسانی یافت نمی شدند که به معارف الهی گوش جان سپارند، این هم بود که مواضع ایشان بعضاً از جانب شیعیان مخلص هم مورد سؤال قرار می گرفت و این به نوبه خود بسیار رنج آور و دردناک بود.

آری میراث امام عمدتاً برای آیندگان بود. او به واقع و مکانش بود. با آن تعامل می کرد اما نه برای آنکه قدرت را تحصیل و یا حفظ کند. بزرگتر از آن بود که چنین بخواهد، برای آن بود تا معیاری به دست دهد برای شناخت حق و حقیقت و نیز چگونگی اقامه و پاسداشت از آن. و البته نکاتی به مراتب بیشتر در باب کیفیت رابطه قدرت و حقّ و عدالت و این که این همه در شرایط عادی قابل جمع هستند و یا نیستند.