در حالی که بحران سوریه وارد پنجمین سال خود می‌شود و چشم‌انداز روشنی در آینده نزدیک برای حل و فصل آن دیده نمی‌شود، از چند روز پیش دور جدیدی از مذاکرات بین سوری به ابتکار روسیه در مسکو آغاز شده است. ابتکار روسیه برای مذاکرات بین سوری دارای سه مرحله است: در مرحله اول برای یافتن فصل مشترک بین مخالفان پراکنده سوری، گفت‌وگو بین آنها برگزار می‌شود که روزهای دوشنبه و سه‌شنبه اختصاص به آن داشت. مرحله دوم آن چهارشنبه و پنجشنبه هشتم و نهم بهمن برگزار می‌شود، گفت‌وگو بین نمایندگان مخالفان و دولت خواهد بود و چنانچه پیشرفتی در این دور از گفت‌وگوها صورت گیرد مرحله سوم گفت‌وگوها در سطح بین‌المللی که نمایندگان ایران و سعودی هم شرکت خواهند داشت، برگزار خواهد شد.

مذاکرات در وزارت خارجه روسیه برگزار و اخبار رسمی آن منتشر شد و گفت‌وگوهای دیپلماتیک بین دیپلمات‌های روسیه با دیپلمات‌های کشورهای ذینفوذ در موضوع سوریه به عمل آمد که در همین ارتباط میخائیل بوگدانف نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در امور خاورمیانه سه‌شنبه در تماس تلفنی با حسین امیرعبداللهیان معاون عربی و آفریقای وزارت خارجه کشورمان موضوعات مرتبط با گفت‌وگوهای بین سوری را مورد بحث قرار داد و براساس بیانیه منتشره در سایت وزارت خارجه روسیه طرفین ابراز امیدواری کرده‌اند که گفت‌وگوی ملی سوریه در مسکو در نهایت به حل سیاسی بحران کمک کند.

با توجه به تحلیل‌های مختلفی که از مواضع روسیه در خصوص سوریه وجود دارد، به نظر می‌رسد برای داشتن تحلیل واقعی‌تر از مواضع روسیه در خصوص سوریه این تحلیل‌ها را در چارچوب راهبرد روسیه در خاورمیانه مورد تجریه و تحلیل قرار داد که در چنین رهیافتی می‌توان تصویر روشن‌تری از مواضع روسیه در خصوص سوریه به دست آورد.

درباره راهبرد روسیه در خاورمیانه مطالب بسیاری می‌توان مطرح کرد، ولی با توجه به اینکه گفت‌وگوهای جاری بین سوری در مذاکره تحت نظر شرق شناس مشهور روسی ویتالی نامکین انجام می‌شود و ایشان دبیر جلسات گفت‌وگوها بوده و نقش فکری خاصی در پیشبرد گفت‌وگوها دارد، اطلاع از دیدگاه‌های وی در خصوص راهبرد روسیه در خاورمیانه اهمیت خاصی دارد.

آقای نامکین مطالب بسیار زیادی در این خصوص چه به صورت کتاب و چه در قالب مقاله و سخنرانی دارد، اما مطالب جدید ایشان در این خصوص که در قالب گزارش سیاستی که تحت عنوان «روسیه و خاورمیانه بزرگتر» منتشر شده، اهمیت ویژه‌ای دارد. لذا به منظور داشتن تصویر واقعی‌تر از راهبرد روسیه در خاورمیانه چکیده‌ای از مطالب این گزارش سیاستی آورده می‌شود. این گزارش ابتدا بر محورهای سیاسی زیر که توجه به آنها برای تصمیم‌گیران روسیه ضروری است، تاکید می‌کند:

الف) مشکلات و مسائل خاورمیانه به گونه‌ای است که در حیطه موضوعات مورد تعامل روسیه با قدرت‌های جهانی (آمریکا، اروپا و چین) قرار می‌گیرد.

ب) برخی موضوعات خاورمیانه در حوزه تعامل سیاست خارجی روسیه با سازمان‌های بین‌المللی و مشخصا سازمان ملل و شورای امنیت قرار دارد مانند: مسئولیت روسیه در مذاکرات چهارجانبه مربوط به خاورمیانه، مذاکرات 1+5 با ایران و مسائل سوریه در شورای امنیت

ج) خاورمیانه منطقه‌ای است که شرکای تجاری بسیار مهم روسیه در آن قرار دارد مشخصا ترکیه

د) حوزه‌ای است که روسیه به عنوان تولید کننده نفت و گاز باید با دیگر تولید کنندگان تعامل داشته باشد

ه) منطقه مرکزی جهان اسلام است، برای روسیه‌ای که 20 میلیون مسلمان دارد این منطقه اهمیت امنیتی دارد.

با توجه به اصول کلی فوق هدف راهبردی روسیه در خاورمیانه راهبرد دوستی چندگانه است که بر مولفه‌های زیر استوار می‌باشد:

1- عملگرایی

2- پرهیز از مداخله در امور داخلی کشورها و احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی آنها

3- روابط چندجانبه با کشورهای منطقه در صورت امکان

4- کاهش رقابت با سایر بازیگران

5- توجه جدی به شرکا و متحدان اساسی غرب در منطقه مشخصا اسرائیل و ترکیه

در تشریح بند پنجم مولفه‌های راهبرد روسیه در خاورمیانه در موضوع اسرائیل نکات زیر ذکر می‌شود:

روسیه از سال 2009 راهبرد گسترش روابط با اسرائیل را در روابط دوجانبه دارد.

حذف روادید بین روسیه و اسرائیل اقدام مهمی در گسترش روابط بوده است

گسترش تجارت و دیدارهای مرتب مقامات سطح بالای دو کشور ادامه دارد

عدم تحویل S300  به ایران و سوریه به خاطر اسرائیل بوده است

در این گزارش سیاستی آقای نامکین بر نکات ذیل توجه خاصی دارد:

اول) روسیه در خاورمیانه خود را همکار آمریکا می‌داند نه رقیب

دوم) روس‌ها می‌دانند که آمریکا در خاورمیانه منافع حیاتی و راهبردی دارد

سوم) ثبات افغانستان برای روسیه و CIS (کشورهای مشترک المنافع) اهمیت حیاتی داشته و آمریکا در افغانستان ثبات ساز است

چهارم) موضوع عدم اشاعه و همکاری در موضوع ایران فصل مشترک سیاست روسیه و آمریکاست

پنجم) با آن که روسیه و غرب و مشخصا آمریکا در خصوص سوریه تقسیم شده‌اند، ولی روسیه، آمریکا را درک می‌کند و برای رهایی آمریکا از وضعیت کنونی کمک می‌کند

در توضیح بند پنجم آمده است:

روسیه در موضوع لیبی خود را فریب خورده غرب می‌داند، زیرا تحت عنوان منطقه پرواز ممنوع وارد جنگ با قذافی شدند و خلاف تمام نرم‌های بین‌المللی رژیم لیبی را تغییر داده و قذافی را بدون دادگاه به قتل رساندند، این تجربه باعث شد تا روسیه به هیچ عنوان در موضوع سوریه به غرب اعتماد نکرده و سیاست مستقل خود را با در نظر داشت اصول فوق دنبال کند. روسیه می‌داند که غرب و مشخصا آمریکا متوجه شده است که سقوط بشار اسد دشمن سخت‌تری به نام داعش را در خاورمیانه حاکم می‌کند، بنابراین در سیاست خود تغییر ایجاد کرده‌اند، ولی به دلایل متعددی در حال حاضر قادر به علنی کردن این تغییر سیاست نیستند.

روسیه در این مرحله می‌تواند به آمریکا و غرب در خاورمیانه کمک کند. چون روسیه می‌داند که آمریکا قادر به بمباران کشور دیگری در خاورمیانه نیست و لیبی درس سختی به غرب داده و روی کار آمدن مرسی در مصر هم شکست سیاسی بزرگی برای آمریکا بوده است. پس آمریکا و غرب نیازمند همکاری روسیه در سوریه و دیگر موضوعات خاورمیانه هستند.

همچنانکه ملاحظه می‌شود عمده مطالب این مقاله برگرفته شده از گزارش سیاستی آقای نامکین دبیر گفت‌وگوهای کنونی سوریه در مسکو می‌باشد، ولی در جمع بندی از مطالب آن می‌توان گفت که رویکرد روسیه به موضوعات خاورمیانه از جمله موضوع سوریه رویکردی همگرایانه با غرب و مشخصا در جستجوی زمینه همکاری با آمریکاست. این رویکرد علی‌رغم اینکه به جهت تفاوت گفتمانی رقابت آمیز جلوه می‌کند، ولی در راهبرد نهایی اصل بر همکاری و همگرایی است و با ماهیت مواضع و رویکرد روسیه در خصوص اوکراین متفاوت است.

استنباط  درست از راهبرد و رویکرد روسیه در موضوع سوریه و دیگر مسائل خاورمیانه این راهنمایی را برای  سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در پی دارد که حفظ سیاست مستقل خاورمیانه‌ای برای جمهوری اسلامی ایران علیرغم گسترش روابط با روسیه همچنان سیاستی درست و متکی بر منافع ملی است.

یادداشت از سید رسول موسوی سفیر سابق ایران در فنلاند