به گزارش ایسنا، فردا ششم آذر ماه هفتاد و هشتمین سالگرد بی اطلاعی محمدرضا شاه پهلوی از برگزاری کنفرانس سری تهران در سفارت روسیه در سال ۱۳۲۲ است.
در خلال جنگ جهانی دوم که از نهم شهریور ۱۳۱۸ تا ۱۱ شهریور ۱۳۲۴ جریان داشت، نیروهای متفقین یا نیروهای هم‌پیمان شامل آمریکا، روسیه، انگلیس و فرانسه، کانادا و چند کشور دیگر که با متحدین یا نیروهای محور شامل آلمان، ایتالیا و ژاپن و چند کشور دیگر در جنگ بودند، تصمیم گرفتند در اواخر پاییز ۱۳۲۲ کنفرانسی سه روزه را به دلایل امنیتی به صورت کاملا مخفیانه و سری برگزار کنند تا تکلیف چند مسئله مهمِ جهان به خصوص تکلیف گردن کِشی آلمان نازی را یکسره کنند.
اما محل کنفرانس کجا بود؟ ایران که از سال ۱۲۸۶ و دوره سلطنت محمدعلی شاه قاجار در قالب قرارداد ۱۹۰۷ معروف به قرارداد سن پترزبورگ بین روسیه و بریتانیا تقسیم شده بود و شاهان و دولتمردانشان همواره مطیع اوامر هر دو قدرت بودند، در جنگ جهانی دوم نیز به پل پیروزیِ متفقین مفتخر و بر اهمیتش افزوده شد.
آنتونی ایدن، کاردل‌هال و مولوتف وزرای خارجه انگلستان، آمریکا و شوروی اوایل آبان ۱۳۲۲ در مسکو درباره تشکیل اجلاس رهبران سه کشور برای ارزیابی از پیروزیهای قوای متفقین در جبهه های جنگ جهانی دوم به توافق رسیدند و مذاکرات برای برگزاری محل کنفرانس آغاز شد. به دلیل راحت بودن تامین امنیت تهران توسط ارتش سرخ و قوای انگلیس در ایران، ژوزف استالین پیشنهاد داد این کنفرانس در تهران برگزار شود و با موافقت چرچیل و روزولت، پایتخت کشور استعمار زده ایران برای برگزاری کنفرانس سری قدرتهای وقت جهان آماده شد.
چهارم آذر ۱۳۲۲ ژوزف استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی روسیه و پنجم آذر فرانکلین روزولت و وینستون چرچیل رییس جمهور وقت آمریکا و نخست وزیر انگلیس وارد تهران شدند. کنفرانس مشترک سه کشور از ششم تا نهم آذر به صورت سری و کاملا محرمانه در سفارت روسیه در تهران برگزار شد و اعلامیه مشترک کشورها نهم آذر منتشر شد و فردای آن روز رهبران هر سه کشور تهران را به مقصد پایتخهای کشورهایشان ترک کردند.
تلخ ترین خاطره
مهمترین و ماناترین و البته غم انگیزترین خاطره تلخ باقی مانده از این کنفرانس برای مردم ایران، بی اطلاعی محمدرضا پهلوی، پادشاه وقت ایران از برگزاری این نشست در کشورش بود. او که در پی اخراج پدرش رضا شاه از ایران در شهریور ۱۳۲۰ با حمایت انگلستان بر تخت پادشاهی نشسته بود تا لحظه ورود روسای وقت روسیه، آمریکا و انگلیس به ایران کلا از ماجرا بی اطلاع بود.
در روز ورود رهبران سه کشور به ایران دفتر علی سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران و نه دربار و دفتر سلطنتی محمدرضا شاه، توسط کاردار شوروی روسیه در ایران در جریان حضور روسای سه کشور و برگزاری کنفرانس در کشورِ تحتِ فرمانش قرار گرفت.
این کنفرانس که در دولت دوم سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون درز کوچکترین خبری برگزار شد. اولین خبر کنفرانس، پس از خروج رهبران متفقین از ایران توسط سهیلی، رییس دولت در نشست مشترک هیات وزیران، نمایندگان مجلس و مقامات لشکری و کشوری در روز دهم آذر ۱۳۲۲ اعلام و در روزنامه اطلاعات منتشر شد.
عایدی تهران
اعلامیه پایانی کنفرانس یک مقدمه، ۹ فصل و شش ضمیمه داشت. از جمله اینکه قرار بود استقلال و تمامیت ارضی ایران به رسمیت شناخته شود و انگلیس و روسیه برای تخلیه خاک ایران در فاصله شش ماه بعد از پایان جنگ جهانی دوم وعده داده شد اما روسای این کشورها هرگز پایبند تعهدات شان نماندند و کشورمان ماند و شیوع بیماریهای واگیردار ناشی از فقدان دارو و تجهیزات پزشکی کافی و خسارتهای سنگین اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوان پس از جنگ.
به یغما رفتن نفت و گاز
اصرار دولت انگلیس و روسیه برای گرفتن امتیاز استخراج و بهره برداری از چاههای نفت و گاز ایران کار را به جایی رساند که سیاستمداران روس اصلا خروج قشون نظامی شان از ایران را منوط به گرفتن امتیاز بهره برداری از چاههای نفت و گاز ایران در دریای خزر کردند.
در ساعتی که ژوزف استالین بیانیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را در آذر ۱۳۲۲ در تهران امضا کرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بودند یا وقتی اعتبارنامه سیدجعفر پیشه‌وری نماینده حزب توده در نخستین روزهای کار چهاردهمین دوره مجلس شورای ملی رد شد، وی و قاضی محمد به‌عنوان رهبران دو حزب دمکرات آذربایجان و کردستان با کمک نظامی روسها در استانهای آذربایجان و کردستان، خودمختاری اعلام کردند.
قوای نظامی روس تا زمان امضای قرارداد تاسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ و تشکیل کابینه ائتلافی با حضور اعضای حزب توده در تهران در تاریخ ۱۰ مرداد ۱۳۲۵ حاضر به ترک ایران نشدند.
آمریکا و انگلیس هم که اعلامیه مذکور را امضا کردند، به راحتی حاضر به خروج از ایران نشدند. هیاتهای اقتصادی و نفتی هر دو کشور سه ماه پس از امضاء اعلامیه تهران در اسفند ۱۳۲۲ به ایران آمدند. روسای شرکتهای نفتی شوکونی ـ واکیوم و سینکلر از آمریکا و رییس شرکت رویال داچ شل انگلیسی ـ هلندی به تهران آمدند و خواهان دریافت امتیاز استخراج و بهره برداری از چاههای نفت و گاز جنوب شرقی کشورمان شدند.
حضور نمایندگان دو کشور و توافقات پشت پرده کاملا محرمانه نگاه داشته شد. شدت این محرمانگی به حدی بود که به جز شاه و برخی اطرافیان دولتیش هیچ کس از مذاکرات محمد ساعد مراغه ای، نخست‌وزیر وقت ایران با شرکتهای نفتی اطلاع پیدا نکرد.
قوای نظامی انگلیس زمانی شهرهای جنوبی ایران را ترک کردند که سیاستمداران این کشور توانستند طیف گسترده از وکلای مجلس شورای ملی را با دستکاری در نتیجه انتخابات دوره چهاردهم، وارد مجلس کنند.
در همین دوره سید ضیاءالدین طباطبایی عامل ایرانی انگلیس با گرفتن اطلاعات کودتا از مقاطعه کاران انگلیسی با همکاری رضا سردارسپه، کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ را به پا کرد و به دوره سلطنت ۱۲۹ ساله خاندان قاجار بر ایران پایان داد.
نتیجه غیرمحرمانه کنفرانس
کنفرانس تهران در مدت حضور روسای آمریکا، روسیه و انگلیس در ایران به توافقات قابل توجهی رسید از جمله ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکا، انگلیس، کانادا و فرانسه در سواحل نورماندی فرانسه در ۱۶ خرداد ۱۳۲۳، ضدحمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاک شوروی در تیر ۱۳۲۳ و توافق بر سر تجزیه آلمان.
منابع:
روزشمار تاریخ، ج دوم، باقر عاقلی، ص ۱۰۲
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، قرارداد ۱۹۰۷ میلادی
سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، ص ۸۴
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،ج اول، صص ۱۲۹ و۱۳۰
فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، شماره‌های ۷ و ۸، صص ۶۲ و ۶۳
انتهای پیام
