نقش ایران و ارمنستان در معماری انرژی برق منطقه

باشگاه خبرنگاران جوان؛ واهه داوتیان*- در سال‌های اخیر، شکل‌گیری کریدور‌های انرژی فرامنطقه‌ای در گستره قفقاز جنوبی و خاورمیانه با بازتوزیع حوزه‌های نفوذ و شتاب‌گیری پروژه‌های زیربنایی همراه بوده است؛ پروژه‌هایی که می‌توانند توازن قدرت را در ساختار برق منطقه تغییر دهند. در چنین محیط پویایی، جهت‌گیری ایران–ارمنستان اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند و همزمان به‌عنوان بخشی از امنیت انرژی ملی ارمنستان و نقش حلقه‌ای کلیدی در معماری کریدور بین‌المللی «شمال–جنوب» را ایفای می‌کند. تأخیر در اجرای پروژه‌های حیاتی، افزایش رقابت از سوی کشور‌های همسایه و تغییرات در ساختار تقاضای ایران مجموعه‌ای از چالش‌ها را ایجاد کرده است که نیازمند تحلیل همه‌جانبه می‌باشد.

توافقی که در سال ۲۰۱۶ میان ایران، ارمنستان، گرجستان و روسیه درباره ایجاد کریدور بین‌المللی برق «شمال–جنوب» امضا شد، هماهنگ‌سازی نظام‌های انرژی چهار کشور و سازمان‌دهی تبادل‌های دوطرفه و ترانزیتی را پیش‌بینی می‌کرد. با این حال، این پروژه هرگز به مرحله بهره‌برداری نرسید و اکنون به دلیل پیشبرد فعالانه مسیر جایگزین «ایران–آذربایجان–روسیه» ، در معرض تهدید قرار گرفته است. عامل اصلی ریسک، تأخیر قابل‌توجه در ساخت خط سوم انتقال برق «ایران–ارمنستان» است که حلقه مرکزی این کریدور محسوب می‌شود. این خط انتقال باید در سال ۲۰۲۰ وارد مدار می‌شد و امکان سه‌برابر کردن تبادل انرژی میان ارمنستان و ایران را از حدود ۴۰۰ مگاوات به ۱۲۰۰ مگاوات  را فراهم می‌کرد.

بازار ایران به طور سنتی جهت اصلی صادرات انرژی برق ارمنستان است: حجم سالانه صادرات به یک میلیارد کیلووات در ساعت می‌رسد. تقاضا در ایران به شکل پایداری در حال افزایش است، به‌ویژه در شرایط کمبود رو به رشد انرژی در استان‌های شمالی. به‌عنوان نمونه، در دسامبر ۲۰۲۴ و در پی موج سرما، مقامات ایران ناچار شدند در وضعیت صرفه‌جویی انرژی قرار بگیرند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، از مردم خواست دمای موتورخانه‌ها را دو درجه کاهش دهند و در چند استان نیز فعالیت مدارس، دانشگاه‌ها و برخی نهاد‌ها موقتاً متوقف شد.

تقاضای بالای برق موجب تقویت موقعیت ترکمنستان و جمهوری آذربایجان، دو کشور همسایه، شده است. ایران نیز هم‌زمان پروژه‌های گسترش تبادل انرژی با عشق‌آباد و باکو را پیش می‌برد. برق ترکمنستان از طریق خطوط «بالکان‌آباد–گونباد» و «شاتلیک–سَرَخْس» وارد ایران می‌شود و سالانه تا یک میلیارد کیلووات در ساعت واردات را تأمین می‌کند؛ علاوه بر این، ساخت خط انتقال جدید «ماری–مشهد» نیز ادامه دارد که می‌تواند حجم واردات را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد.

همکاری انرژی میان ایران و جمهوری آذربایجان پیش از هر چیز بر خط انتقال «ایمیشلی–پارس‌آباد» استوار است. تهران اعلام کرده که آماده واردات تا ۱۴۰ مگاوات برق آذربایجان است؛ امری که زمینه‌ای برای تقویت سناریوی «کریدور شمال–جنوب» در قالب ایران–آذربایجان–روسیه ایجاد می‌کند. این روند با پیگیری پروژه راه‌آهن قزوین–رشت–آستارا به‌عنوان حلقه‌ای از کریدور بین‌المللی شمال–جنوب و همچنین توافق‌های مربوط به احداث خط لوله گاز روسیه–ایران از طریق خاک آذربایجان تسهیل می‌شود. پروژه «جریان کاسپین» نیز همچنان از دستور کار خارج نشده است.

وجود زیرساخت‌های یادشده و نیز برنامه‌ریزی فعال برای احداث خطوط انتقال جدید، ناگزیر باعث افزایش سهم برق ترکمنستان و آذربایجان در سبد واردات انرژی ایران می‌شود؛ روندی که رقابت مستقیمی برای ارمنستان ایجاد می‌کند.

در عین حال، باید به روند‌های اخیر توجه داشت که ثابت می‌کند که صادرات برق آذربایجان به ایران در حال افزایش نمی‌باشد. داده‌های هشت‌ماهه نخست سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهد حجم صادرات برق حدود ۱۰ درصد و درآمد صادراتی بیش از ۸ درصد کاهش یافته است. بیشترین افت در صادرات به روسیه ثبت شده است: میزان صادرات نزدیک به ۱.۷ برابر کاهش یافته و درآمد‌ها نیز بیش از دو برابر افت کرده است. روند‌های مشابهی در صادرات به ترکیه و ایران نیز دیده می‌شود؛ به‌طوری‌که میزان کاهش به ترتیب ۱۹.۸ درصد و ۱۱.۹ درصد بوده است. این ارقام نه بیانگر بحران در بازار‌های خاص، بلکه نشان‌دهنده کاهش ساختاری جریان‌های انرژی خارجی هستند.

تأخیر در ساخت خط انتقال برق «ایران–ارمنستان» نه‌تنها مخاطرات خارجی، بلکه ریسک‌های داخلی نیز به همراه دارد. این تأخیر تأثیر منفی بر عملکرد شماری از نیروگاه‌های بزرگ ارمنستان گذاشته است؛ به‌ویژه بر واحد پنجم نیروگاه حرارتی رَزدان ـ یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های انرژی ارمنستان که توسط ساختار‌های وابسته به «گازپروم» و با سرمایه‌گذاری ۴۶۵.۲ میلیون دلار احداث شده است. این واحد بخشی از نظام گسترده‌تر تبادلات انرژی ایران و ارمنستان به شمار می‌رود.

گاز در برابر برق مبنای توافقات تهران-ایروان

از سال ۲۰۰۷، پس از راه‌اندازی خط لوله گاز «ایران–ارمنستان»، همکاری دو کشور براساس سازوکار تهاتری «گاز در برابر برق» توسعه یافته است: به ازای هر مترمکعب گاز وارداتی از ایران، ارمنستان ۳ کیلووات در ساعت برق به ایران صادر می‌کند و ۱.۵ کیلووات در ساعت نیز برای مصرف داخلی باقی می‌ماند. کارکرد این سیستم بر پایه بارگذاری کامل مجموعه تولید حرارتی  از جمله مذکور بنا شده است. اما به دلیل عقب‌ماندگی در زمان‌بندی ساخت خط انتقال سوم، پارامتر‌های طراحی مربوط به بهره‌برداری از این واحد محقق نشد و همین امر به توقف فعالیت آن در سال ۲۰۲۱ و در نتیجه، به عدم بازگشت سرمایه‌گذاری طرف روسی انجامید.

قابل ذکر است که در اوت ۲۰۲۳، ارمنستان و ایران توافق «گاز در برابر برق» را تا سال ۲۰۳۰ تمدید کردند؛ توافقی که افزایش حجم واردات گاز و صادرات برق را نیز پیش‌بینی می‌کند. بخشی از برقی که نیروگاه‌های حرارتی ارمنستان با گاز ایران تولید می‌کنند، به ایران صادر می‌شود و مازاد آن در داخل ارمنستان مصرف می‌گردد.

در حال حاضر، در مسیر ارمنستان–ایران دو خط انتقال ۲۲۰ کیلوولت فعال است و در مسیر گرجستان نیز یک خط ۲۲۰ کیلوولت و دو خط ۱۱۰ کیلوولت وجود دارد. خط انتقال ۴۰۰ کیلوولت «ارمنستان–ایران» با استفاده از وام ایران و توسط شرکت پیمانکاری ایرانی «صانیر» ساخته می‌شود؛ در حالی که خط سمت گرجستان از محل وام بانک آلمانی KfW تأمین مالی خواهد شد.

امروز اعلام می‌شود که ساخت خط انتقال «ایران–ارمنستان» ممکن است در نیمه نخست سال ۲۰۲۶ به‌صورت جزئی به پایان برسد. در این مرحله قرار است یک مدار از مرز ایران تا پست جدید «نورَوان» وارد مدار شود که به‌طور موقت ظرفیت تبادل را به حدود ۵۰۰ مگاوات افزایش می‌دهد. دست‌یابی به ظرفیت کامل ـ یعنی ۱۲۰۰ مگاوات ـ تنها پس از تکمیل هر دو مدار و اتصال خط به پست «دِدمَشِن» ممکن خواهد شد.

ریسک‌های حذف ارمنستان از کریدور در حال شکل‌گیری برق «شمال–جنوب» با عامل گرجستان نیز تشدید می‌شود. مشکلات مربوط به هم‌زمان‌سازی (سینکرون‌سازی) سیستم‌های انرژی ارمنستان و گرجستان، ظرفیت محدود خطوط انتقال موجود میان دو کشور و نبود پیشرفت در ساخت خط جدید «ارمنستان–گرجستان»، تحقق این کریدور را در معماری اولیه آن دشوار ساخته است. خطی که قرار بود ساخت آن در سال ۲۰۱۹ آغاز شود، با روند‌های طولانی مناقصه، انصراف شرکت «زیمنس» پس از موفقیت در مرحله نخست انتخاب و سایر موانع اداری و بوروکراتیک مواجه شده است.

در نتیجه، ارمنستان با وجود برخورداری از ظرفیت‌های قابل‌توجه مازاد تولید برق، در تبادل انرژی با گرجستان با کسری مواجه است. طبق داده‌های سال ۲۰۲۴، گرجستان ۱۳۷.۴ میلیون کیلووات‌ساعت برق به ارمنستان صادر کرده، در حالی که صادرات متقابل ارمنستان فقط ۷۲.۷ میلیون کیلووات‌ساعت بوده است. دولت ارمنستان اکنون در حال آماده‌سازی مناقصه‌ای جدید برای تعیین پیمانکار اصلی ساخت خط انتقال «ارمنستان–گرجستان» است؛ اقدامی که می‌تواند موجب پیشرفت معینی در شکل‌دهی به کریدور برق «شمال–جنوب» شود.

مجموعه فرآیند‌های توصیف‌شده، برای ارمنستان یک ساختار پیچیده و چندلایه از تهدید‌ها ایجاد می‌کند که مستقیماً با پویایی روابط انرژی ایران و ارمنستان پیوند دارد. عقب‌ماندگی در اجرای پروژه کلیدی ـ خط سوم انتقال «ایران–ارمنستان» ـ به تضعیف موقعیت ارمنستان در بازار ایران منجر می‌شود؛ بازاری که رقابت ترکمنستان و آذربایجان در آن با افزایش مصرف داخلی ایران شدت می‌گیرد.

همزمان، تأخیر در ساخت بخش گرجستانی کریدور، توان ارمنستان را برای قرار گرفتن در معماری اصلی کریدور بین‌المللی «شمال–جنوب» محدود کرده و احتمال شکل‌گیری محور جایگزین ایران–آذربایجان–روسیه را افزایش می‌دهد. در همین ارتباط، در اکتبر سال جاری و در جریان نشست سه‌جانبه نمایندگان دولت‌های آذربایجان، روسیه و ایران در باکو ـ که به موضوعات جاری همکاری‌های میان‌دولتی در حوزه‌های حمل‌ونقل، انرژی و گمرک اختصاص داشت ـ اعلام شد که فرایند هم‌زمان‌سازی سیستم‌های برق سه کشور آغاز شده است. همچنین مسکو در ماه مه سال جاری از امکان انتقال ۲۰۰ مگاوات برق از روسیه به ایران از طریق زیرساخت‌های آذربایجان خبر داد.

در چنین شرایطی، شراکت انرژی با ایران برای ارمنستان نه‌تنها یک اولویت ژئواقتصادی، بلکه عامل مهمی برای پایداری راهبردی است. تسریع پروژه‌های زیربنایی، احیای هم‌زمان‌سازی با سیستم انرژی گرجستان و تقویت همکاری‌های دوجانبه با تهران، برای حفظ نقش ارمنستان به‌عنوان بازیگری تمام‌عیار در کریدور‌های ترانس‌منطقه‌ای اهمیت حیاتی دارد.



*دکترای علوم سیاسی