چگونه از اثرات منفی فیک‌نیوز‌ها زمان حوادث در امان بمانیم؟

باشگاه خبرنگاران جوان ـ بیژن یاور عضو مجمع ملی کاهش خطر حوادث و سوانح جمهوری اسلامی ایران و استاد دانشگاه در یادداشتی نوشت: دیروز، ‬ شاهد سانحه انفجار بخشی از بندر شهید رجایی شهر بندر عباس بودیم که طی آن برخی از هموطنان عزیزمان را از دست داده و برخی دیگر نیز زخمی شدند که به این واسطه به ملت عزیز ایران تسلیت عرض می‌کنم و امیدوارم روح این درگذشتگان عزیز، قرین رحمت واسعه الهی شده و خداوند قادر و متعال به خانواده محترم ایشان صبر جزیل عنایت کنند.

همان‌طوری که همه ما می‌دانیم به دنبال رخداد اولیه یک شرایط اضطراری اعم از اینکه حادثه، سانحه، بلا، بحران یا فاجعه باشد که از آن به موج اول تعبیر می‌شود امواج رخداد‌های ثانویه‌ای رخ می‌دهد که می‌توان آن را به بازی دومینو تشبیه کرده و از همین رو یا به همین دلیل است که به آن تأثیرات دومینویی یا تأثیرات آبشاری اتلاق می‌شود. این مطلب باعث می‌گردد که نه تنها مشکلات پیچیده‌ای در خصوص اطلاع رسانی پیش بیاید بلکه باعث تشویش اذهان عمومی گردد.

موج دوم به عبارتی فعالیت‌های رسانه‌ای در قالب اینفودمیک ها، فیک نیوز‌ها و نمونه‌های مشابه است که بلافاصله پس از رخداد موج اول یعنی رخداد شرایط اضطراری که احساس در مرتبه بالاتری از تعقل قرار دارد می‌باشد. این مورد یعنی موج دوم می‌تواند توسط افراد مسئول یعنی رسانه‌ها یا افراد غیر مسؤول صورت پذیرد که هر چه سطح شرایط اضطراری بالاتر باشد سرعت انتشار همه‌گیری اطلاعات غلط یا همان اینفودمیک‌ها بسیار بالاتر است.

اینفودمیک‌ها و فیک نیوز‌ها

سانحه بندر شهید رجایی شهر بندر عباس نیز از این امر مستثنی نبوده و تحت تأثیر موج دوم یا همان موج گسترده همه‌گیری اطلاعات نادرست و غلط به دلایل مختلف از جمله نیاز به دیده شده کاذب با دروغ پردازی، نیت‌های مغرضانه و هدفمند، مطرح نمودن خود به عنوان کارشناس، سوار شدن رسانه‌های مغرض بر امواج خبر‌های کشور‌هایی که شاید خبر اولیه جنبه اطلاع رسانی داشته و تبدیل آن خبر به یک شبهه و ایجاد تفرقه، جریان سازی و ایجاد شبهات، استفاده عمدی و هدفمند از واژگان تخصصی به صورت غیرکارشناسانه و غیرتخصصی به طور مثال استفاده از واژه فاجعه یا آخرین سطح از شرایط اضطراری (حادثه، سانحه، بلا، بحران، فاجعه) برای سانحه بندر شهید رجایی و القا شرایط غیرقابل کنترل و ایجاد تشویش اذهان عمومی و البته سایر موارد که تحت عنوان اینفودمیک، فیک نیوز و نمونه‌های مشابه نامیده می‌شود توسط افراد غیر مسؤول قرار گرفت و در مدت زمانی اندک شاهد ارائه انواع دلایل رخداد این سانحه توسط افراد متفرقه و غیر مسؤول بودیم. سوای از اینکه دلیل اصلی این رخداد چه بوده یا چه خواهد بود متأسفانه در لحظات اولیه رخداد سانحه بندر شهید رجایی بندرعباس شاهد این مطلب هستیم که بازار شایعات و اظهارنظر‌های غیرکارشناسی توسط افراد غیر مسؤول داغ شده و به سرعت منتشر گردید.

سطح شرایط اضطراری

زمانی که یک رخداد به فعلیت می‌رسد می‌تواند یکی از ۵ تقسیم بندی شامل: حادثه، سانحه، بلا، بحران و فاجعه را در برگیرد که هر کدام تعریف خاص خود را داشته و فاجعه نیز حد نهایت یک رخداد را شامل می‌گردد که در آن رخداد غیرقابل کنترل بوده و در آن یک بهم ریختگی عجیبی در آن احساس می‌گردد و ردپای آن در تاریخ می‌ماند. مثلاً می‌توان زمین لرزه بم را یک فاجعه نامید. اما رخداد انفجار بخشی از بندر شهید رجایی را بر اساس تعاریف تخصص مدیریت شرایط اضطراری و بحران می‌توان یک سانحه نامید نه یک فاجعه که توسط برخی از رسانه‌های غیر مسئول مورد استفاده قرار گرفته است فلذا استفاده از واژه‌های تخصصی حداکثری مانند فاجعه بجز برای ایجاد تشویش و بار روانی عمومی اذهان عمومی و فشار آوردن بر اذهان و افکار عمومی نیست

عملیات قابل تحسین بندر شهید رجایی

علیرغم موج دوم، اینفودمیک ها، فیک نیوز‌ها و نمونه‌های مشابه، با توجه به تدابیر اتخاذ شده و عملیات زمینی و هوایی اطفا حریق نکات تحسین برانگیزی دیده می‌شود که قابل بیان است که از جمله این موارد می‌توان به حضور به موقع و تأثیرگذار وزیر کشور به عنوان نماینده ویژه رئیس جمهور، عملیات امداد و نجات توسط امدادگران شجاع جمعیت هلال احمر و کمک به آتش‌نشانان غیور و مقابله شجاعانه آنان در صحنه سانحه، اعزام آتش‌نشانان با تجربه از تهران، کرمان و سایر شهرها، اطفا به موقع حریق از طریق هوایی، جمع‌آوری به موقع کانتینر‌هایی که آتش به آنها سرایت نکرده برای جلوگیری از گسترش آتش سوزی و نمونه‌های مشابه دیگر. هر چند ممکن است نقطه ضعف‌هایی هم بوده باشد، اما عملیات ضربت و سریع نشان از وحدت رویه و قدرت فرماندهی واحد بوده است.

نتیجه‌گیری

در نهایت این مطلب مهم است که اینفودمیک ها، فیک نیوز‌ها و نمونه‌های مشابه به دلیل تبعات زیاد و غیر قابل کنترل و تحریک روانی جامعه به نوعی جرم محسوب می‌شود که می‌بایستی از همان لحظات اولیه توسط مراجع رسمی مورد مواجهه قرار گرفته و با آن به شیوه تخصصی برخورد قاطع صورت گرفته و در شرایط اولیه رخداد شرایط اضطراری از هر نوعی که باشد موج دوم یا اینفودمیک ها، فیک نیوز‌ها و نمونه‌های مشابه باید با قدرت کنترل شود.

باید توجه داشت که در صورت عدم پاسخگویی روش‌های ایجابی در اسرع وقت می‌بایستی روش‌های سلبی در نظر گرفته شود و افکار و اذهان عمومی نباید در انتظار باشند تا اطلاعات و خبر‌ها را از مراجع غیر رسمی دریافت کنند.