«عیب بزرگ» و سطرهای نانوشته کتاب برای کودکان ایران

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، ادبیات کودک و نوجوان ایران به دلیل داشتن ظرفیت‌های مهم و قابل تأملی چون محتوای غنی، رویش نویسندگان و شاعران تأثیرگذار و خلاق و حضور تصویرگران موفق توانسته در سال‌های اخیر به عنوان یکی از امیدهای نشر ایران در بازارهای جهانی مطرح شود و توجه خانواده‌های ایرانی را به خود جلب کند. با وجود این، بازار نشر کودک و نوجوان در سال‌های گذشته متأثر از فضای کتاب‌های ترجمه شده به کار خود ادامه می‌دهد؛ روندی که بسیاری از نویسندگان و شاعران نسبت به بی‌ضابطه بودن آن انتقاد کرده و آن را مخل جریان درست فرهنگ می‌دانند.

آمارهای نشر در سال‌های گذشته نیز حکایت از روند رو به رشد چاپ کتاب‌های ترجمه‌ای در این بازار بوده است؛ روندی که از دهه 90 آغاز شده، در سال‌های گذشته سایه به سایه کتاب‌های تألیفی در حرکت است و آثار خود را بر ذائقه و ذهن مخاطب ایرانی گذاشته و از سوی دیگر، تأثیرگذاری آن را بر ادبیات تألیفی نیز غیر قابل کتمان است.

بازار نشر کودک و نوجوان به روایت آمار

اطلاعات منتشر شده از سوی خانه کتاب ایران نشان می‌دهد که فاصله تألیف و ترجمه در پنج سال گذشته، کم و کمتر شده است؛ اگرچه گاه این روند تغییر کرده اما می‌توان آن را مقطعی و گذرا در نظر گرفت. بنابر آمار منتشر شده توسط خانه کتاب؛ از 19 هزار و 793 عنوان کتاب کودک و نوجوان در سال 98؛ تعداد 11 هزار و 723 عنوان کتاب تألیف و هشت هزار و 70 عنوان ترجمه بوده است. همچنین از 15 هزار و 832 عنوان کتاب کودک و نوجوان در سال 1399، تعداد 9 هزار و 411 عنوان مربوط به کارهای تألیف و شش هزار و 421 اثر نیز مربوط به کارهای ترجمه بوده است.

بنا بر آمار منتشر شده، در سال 1400، 19 هزار و 82 عنوان کتاب کودک و نوجوان منتشر شده که از این تعداد، 11 هزار و 596 عنوان رمربوط به کارهای تألیف و هفت هزار و 486 عنوان نیز ترجمه بوده است. این میزان در سال 1401 به این صورت بوده است که از میان 19 هزار و 995 عنوان کتاب منتشر شده، تعداد 12 هزار و 499 عنوان مربوط به کارهای تألیف و هفت هزار و 496 عنوان مربوط به کارهای ترجمه است.

همچنین از بین 23 هزار و 534 عنوان کتابی که برای کودکان و نوجوانان در سال 1402 وارد بازار نشر شده است، تعداد 13 هزار و 680 عنوان تألیف و 9 هزار و 854 عنوان ترجمه بوده است. از سوی دیگر، این میزان برای سال 1403، برای 22 هزار و 949 عنوان کتاب منتشر شده، تعداد 13 هزار و 877 عنوان تألیف و 9 هزار و 72 عنوان ترجمه بوده است.

همچنین بررسی آمار نشر در پنج سال گذشته نشان می‌دهد که بازار کتاب کودک و نوجوان تمایل به ارائه تجدید چاپ آثار گذشته دارد. آمارهای خانه کتاب ایران در این رابطه حکایت از این دارد که از بین  19 هزار و 793 عنوان کتاب کودک و نوجوان در سال 98، تعداد هشت هزار و 114 عنوان چاپ اول و تعداد 11 هزار و 679 عنوان نیز تجدید چاپ بوده است. همچنین از بین 15 هزار و 832 عنوان کتاب کودک و نوجوان در سال 1399، شش هزار و 857 عنوان چاپ اول و هشت هزار و 975 عنوان نیز تجدید چاپ بوده است. همچنین بنا بر اطلاعات منتشر شده؛ از 19 هزار و 82 عنوان کتاب منتشر شده برای این گروه سنی در سال 1400، تعداد هشت هزار و 454 عنوان چاپ اول و 10 هزار و 628 عنوان تجدید چاپ بوده است.

از 19 هزار و 995 عنوان کتاب منتشر شده در سال 1401، تعداد هشت هزار و 800 عنوان چاپ اول و 11 هزار و 195 عنوان کارهای تجدید چاپ بوده است. همچنین از بین 23 هزار و 534 عنوان کتاب منتشر شده در سال 1402 در این حوزه، تعداد 9 هزار و 534 عنوان چاپ اول و تعداد 14 هزار عنوان تجدید چاپ بوده است. همچنین از بین 22 هزار و 949 عنوان کتاب منتشر شده در سال گذشته برای این گروه سنی، تعداد 10 هزار و 535 عنوان چاپ اول و تعداد 12 هزار و 414 عنوان تجدید چاپ بوده است.

چاپ کتاب کودک زیر سایه مشکلات اقتصادی

تمایل به فعالیت در حوزه ترجمه و تجدید چاپ کارهای گذشته را می‌توان نشانه‌ای از تأثیرپذیری بازار کتاب کودک و نوجوان از شرایط اقتصادی کشور دانست؛ در شرایطی که ناشر از بازگشت سرمایه خود اطمینان ندارد، ترجیح می‌دهد سرمایه خود را در جایی به کار گیرد که از بازگشت آن اطمینان داشته باشد. عمده کتاب‌های ترجمه‌ای منتشر شده در بازار نشر کودک و نوجوان پیش‌تر امتحان خود را پس داده و از سوی دیگر، تبلیغات صورت گرفته توسط ناشر زبان اصلی کتاب، کار را برای ناشر ایرانی راحت‌تر و قوت قلب او را بیشتر می‌کند؛ مضاف بر اینکه ناشر ایرانی تعهدی نسبت به پرداخت حق التألیف اثر و یا تصویرگری ندارد. همه این موضوعات انگیزه ناشر برای سرمایه‌گذاری بر این حوزه را بیشتر می‌کند.

از سوی دیگر، شرایط شکننده اقتصادی کشور و اما و اگرهایی که در بازار نشر وجود دارد، ناشر را مجاب می‌کند که کمتر ریسک کرده و روی کارهایی که پیش‌تر جواب پس داده‌اند، متمرکز باشد. از این رو ما با تمایل بیشتر ناشر به سمت کارهای تجدید چاپی مواجه هستیم. البته در این زمینه باید این را نیز در نظر داشت که هرچه تیراژ یک اثر افزایش یابد، حاشیه سود بیشتری را برای ناشر به همراه خواهد داشت.

به نظر می‌رسد بازار نشر کودک و نوجوان که در دهه 60 و 70، عمدتاً نویسنده‌محور بود و با دغدغه فرهنگی حرکت می‌کرد، در سال‌های گذشته زیر سایه شرایط اقتصادی کشور، نوسانات قیمت ارز، بازار پرتلاطم کاغذ و ... دست به عصاتر حرکت کرده و تمایل دارد که بُعد اقتصادی نشر را پررنگ‌تر ببیند تا مسائل فرهنگی حول آن را.

کارشناسان فرهنگی در سال‌های گذشته نسبت به این روند بارها تذکر داده و تأثیرات سوء آن را بر مخاطبان این حوزه که آینده‌سازان کشور هستند، متذکر شده‌اند. رهبر معظم انقلاب نیز به مناسبت‌های مختلف بارها بر اهمیت حوزه کتاب کودک و نوجوان تأکید کرده‌ و نکاتی را به مسئولان، خانواده‌ها و مربیان کودک و نوجوان متذکر شده‌اند. نگاهی به تذکرات رهبر انقلاب حکایت از آن دارد که ایشان ضمن توجه به مشکلات صنعت نشر، بر بُعد فرهنگی و لزوم اهتمام ویژه دستگاه‌ها و مراکز فرهنگی به این مسئله تأکید داشته‌اند. بیانات رهبر معظم انقلاب در این حوزه را به طور کلی می‌توان در چند بخش ایجاد انس با کتاب، ترویج کتاب برای کودکان و نوجوانان، تولید کتاب خوب برای این قشر و دسترسی آسان به آثار دسته‌بندی کرد. بازخوانی بخش‌هایی از بیانات ایشان همزمان با ایام برگزاری سی و ششمین دوره نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند فرصتی باشد برای دست اندرکاران حوزه نشر تا با دیدی عمیق‌تر به این رویداد فرهنگی بنگرند.

عیب بزرگ

رهبر معظم انقلاب در حاشیه بازدید از سی و چهارمین دوره نمایشگاه کتاب تهران در مصاحبه‌ای فرمودند: باید تا آنجا که امکان‌پذیر است در زمینه تولید کتاب‌های کودکان و نوجوانان متناسب با فرهنگ خودمان، تلاش شود تا از کتاب‌های بیگانه بی‌نیاز شویم.

ایشان خطاب به مسئولان و نویسندگان این عرصه فرمودند: روی مسئله کودکان هر میزان می‌توانید هم از لحاظ کمّیت و هم از لحاظ کیفیت کار کنید تا بتوانید کودکان و نوجوانان را جذب کنید.

رهبر انقلاب ادامه دادند: هنوز داستان‌های خارجی مربوط به کودک بر مجموعه کار‌ها غلبه دارد و این خیلی عیب بزرگی است.

توجه به کتاب کودک و نوجوان در صحبت‌های ایشان در خلال بازدید نمایشگاه‌ کتاب در ادوار گذشته نیز به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه، ایشان در بازدید از سی و پنجمین دوره نمایشگاه کتاب فرمودند: دستگاه‌هایی همچون وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات و حوزه هنری باید در زمینه تولید کتاب مناسب برای نسل جوان و «وزارت آموزش و پرورش» و «وزارت علوم» نیز باید در زمینه ترویج کتابخوانی میان نوجوانان و جوانان بیش از پیش تلاش کنند تا هم زمینه کتابخوانی فراهم شود و هم کتاب خوب در اختیار آنان قرار گیرد.

کتاب خوب

توجه به کیفیت و محتوای کتاب و تولید کتاب «خوب» از جمله مسائل مهمی است که معظم‌له پیش از این نیز در مناسبت‌های مختلف نسبت به آن تذکر داده‌اند که از این جمله می‌توان به بیانات ایشان در دیدار جمعی از معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی(91/7/20) اشاره کرد که فرموده‌اند:

نکته‌ بعد، تن به کار دادن است. یکی از مشکلات ما تنبلی است. مسئله‌ مطالعه و کتابخوانی مهم است. در جامعه‌ ما بی‌اعتنائی به کتاب وجود دارد. گاهی آدم می‌بیند در تلویزیون از این و آن سؤال می‌کنند: آقا شما چند ساعت در شبانه‌روز مطالعه می‌کنید، یا چقدر وقت کتابخوانی دارید؟ یکی می‌گوید پنج دقیقه، یکی می‌گوید نیم ساعت! انسان تعجب می‌کند. ما باید جوانان را به کتابخوانی عادت دهیم، کودکان را به کتابخوانی عادت دهیم؛ که این تا آخر عمر همراهشان خواهد بود. کتابخوانی در سنین بنده - که البته بنده چندین برابر جوان‌ها کتاب می‌خوانم - غالباً تأثیرش به مراتب کمتر است از کتابخوانی در سنین جوان‌ها و شما عزیزانی که اینجا حضور دارید.

آنچه که همیشه برای انسان می‌ماند، کتابخوانی در سنین پائین است. جوانان شما، کودکان شما هرچه می‌توانند، کتاب بخوانند؛ در فنون مختلف، در راه‌های مختلف، مطلبی یاد بگیرند. البته از هرزه‌گردی در محیط کتاب هم باید پرهیز کرد، منتها این مسئله‌ بعدی است؛ مسئله‌ اول این است که یاد بگیرند، عادت کنند به این که اصلاً به کتاب مراجعه کنند، کتاب نگاه کنند. البته باید دستگاه‌ها مراقب باشند، اشخاص مواظب باشند، هدایت کنند به کتاب خوب؛ که با کتاب بد، عمر ضایع نشود.

سطرهای نانوشته کتاب کودک و نوجوان

توجه به ادبیات خلاق و تولید قصه‌های خوب، پرداختن به حکمت اسلامی ایرانی و اهتمام به حوزه‌هایی مانند فلسفه از دیگر تذکرات معظم‌له در حوزه ادبیات کودک و نوجوان در سال‌های گذشته بوده است. به عنوان نمونه، ایشان در دیدار جمعی از شاعران در نیمه رمضان سال 92، می‌فرمایند:  من یک توصیه‌ دیگر هم دارم - که اینجا یادداشت کرده‌ام - توجه به شعر کودک که متضمن مفاهیم حکمت اسلامی و حکمت سیاسی باشد، به نظر ما یکی از کارهای لازم است و امروز یک مقداری جایش خالی است.

شعر کودک و کتاب کودک و نوجوان از جمله‌ی بخش‌های مهمی است که امروز مورد توجه است. شعرایی که توانایی دارند، زبان رسائی دارند، باید مفاهیم حکمت‌آمیز را، یعنی حکمت اسلامی و ایرانی را در شعرهای فارسی بگنجانند. استعدادهای جوان باید پرورش پیدا کند. ما در بین جوان‌ها استعداد زیاد داریم و جوانها هم راحت‌تر می‌توانند حقایق را بپذیرند و این حقایق را در بیان خودشان و در شعرِ خودشان منعکس کنند.

تن‌پروری ذهنی

بخش دیگر بیانات رهبر معظم انقلاب به یادآوری رسالت نهادهایی مانند آموزش و پرورش در تربیت نسل کتابخوان اشاره دارد. ایشان در دیدار با وزیر و معاونان وقت آموزش و پرورش در سال 1376 فرموده‌اند: اکنون شاهد یک حالت تن پروری ذهنی در سطوح مختلف آموزشی هستیم و این مسأله برای کشور، بسیار خطرناک است. وزارت آموزش و پرورش باید گرایش به علم و تحقیق و درس خواندن و عالم شدن را بگونه‌ای در نسل کنونی و آینده ایجاد کند که دانش‌آموزان، همه وجود خود را صرف درس و علم و تحقیق کنند. ...

توجه به دوره طلایی زندگی، اجتناب از انتشار «کتاب‌های بیهوده»، توجه به اولویت‌ها و نیاز مخاطب و ارائه کار خلاقانه و هنرمندانه در این زمینه از دیگر موضوعاتی است که در بیانات رهبر معظم انقلاب طی دهه‌های مختلف درباره حوزه نشر کودک و نوجوان دیده می‌شود. جامه عمل پوشاندن به این مطالبات، نیازمند مقدماتی است که می‌توان با هم‌گرایی دستگاه‌ها و مراکز مختلف مرتبط با حوزه کودک و نوجوان به آن دست یافت. سامان‌دهی به بازار ترجمه، نظارت بر محتوای کارهای ترجمه شده، حمایت از ادبیات بومی و نویسندگان ایرانی، در نظر گرفتن یارانه برای خرید کتاب‌های تألیفی و ... از جمله راهکارهایی است که دغدغه‌مندان این حوزه ارائه می‌دهند؛ روش‌هایی که می‌توان با به کار گرفتن آن، مرهمی بر زخم‌های پیکره ادبیات ایرانی نهاد و روزهای طلایی آن را دوباره به نظاره نشست. 

انتهای پیام/